Πρωταγόρας ΄Γ Λυκείου-Ενότητα 1-Ανάλυση

Πρωταγόρας Ενότητα 1

η εὐβουλία, η σωστή σκέψη και λήψη αποφάσεων τόσο για τα θέματα που αφορούν τα οἰκεῖα, την ιδιωτική ζωή, πώς δηλαδή να διευθετεί κανείς με τον καλύτερο τρόπο τα ζητήματα του οἴκου του, όσο και για τα θέματα που αφορούν την πόλη, ώστε να είναι κανείς όσο γίνεται πιο ικανός να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα: Για ανθρώπους που με την αυτοκριτική και τον αυτοέλεγχο είχαν φτάσει στο επιθυμητό επίπεδο αυτογνωσίας και υπευθυνότητας, βασικό μέλημα ήταν η λήψη ορθών αποφάσεων (εὐβουλία) σε θέματα οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης στον ιδιωτικό τομέα, αλλά και πολιτικού κύρους και επιρροής στον δημόσιο βίο.

 

πολιτική τέχνη: Ο όρος απαντά και στη συνέχεια με τις μορφές «πολιτικὴ ἀρετὴ» και «ἀρετὴ ἀνδρός». Στον όρο αυτό αναλύεται η φράση «τα θέματα που αφορούν την πόλη» που προηγήθηκε. Έτσι, ό,τι θα ακολουθήσει είναι σαφές πως σχετίζεται με την πολιτική διάσταση της αρετής, με την αρετή του πολίτη κατά τη συμμετοχή του στα κοινά, και όχι κατά την ενασχόλησή του με τα οἰκεῖα. 

 

να κάνεις τους άνδρες αγαθούς πολίτες: Σύμφωνα με τα παραπάνω, εφόσον η αρετή περιορίζέται στη δημόσια και πολιτική διάστασή της, δεν μπορεί να αφορά παρά μόνο τους άνδρες, εφόσον μόνο αυτοί είχαν δικαίωμα συμμετοχής στο πολιτικό γίγνεσθαι. Με τον όρο «αγαθούς πολίτες» ο Σωκράτης εννοεί άνδρες ενεργά αναμειγνυόμενους στην πολιτικής, που διακρίνονται από σύνεση, σωφροσύνη και δικαιοσύνη.

 

Η σωκρατική ειρωνεία, η προσποίηση άγνοιας εκ μέρους του Σωκράτη που ως στόχο έχει την έκθεση του αντιπάλου και την κατάδειξη της άγνοιάς του, γίνεται εμφανής στον τρόπο με τον οποίο ο φιλόσοφος προσποιείται ότι δυσκολεύεται να κατανοήσει την απάντηση του Πρωταγόρα («Άραγε … παρακολουθώ σωστά …; Γιατί απ’ ό,τι καταλαβαίνω …»). Έτσι ο σοφιστής αισθάνεται κυρίαρχος, νικητής στην προηγούμενη φάση της διαλεκτικής αντιπαράθεσης, και παραδέχεται αβίαστα πως αυτό που περιέγραψε ως εὐβουλίαν, ως ικανότητα δηλαδή «να πράξει και να μιλήσει για τα πολιτικά θέματα» κανείς με τη μεγαλύτερη δυνατή επιτυχία, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ἀρετή. Έτσι το θέμα περνά αναγκαστικά από μια τεχνικής φύσεως συζήτηση για τη διαδικασία απόκτησης μιας δεξιότητας στη σφαίρα της ηθικής, όπου, όπως γνωρίζουμε, επικεντρώνεται το ενδιαφέρον της σωκρατικής σκέψης.

 

ωραία τέχνη: Στο πρωτότυπο απαντά η λέξη «τέχνημα». Τα όρια μεταξύ των όρων τέχνη και ἐπιστήμη, όπως θα συζητήσουμε διεξοδικότερα αργότερα, είναι δυσδιάκριτα στην αρχαιότητα. Κατά συνέπεια, η φράση αυτή στο στόμα του Σωκράτη παίρνει το περιεχόμενο τόσο της επαγγελματικής ενασχόλησης όσο και της εξειδικευμένης, επιστημονικά θεμελιωμένης, γνώσης.

 

θεωρώ, όπως και οι άλλοι Έλληνες, πως οι Αθηναίοι είναι σοφοί: Η εκτίμηση αυτή δεν είναι μια προσπάθεια κολακείας του Σωκράτη προς τους συμπολίτες του – εξέχουσες προσωπικότητες των οποίων παρακολουθούν τη διεξαγωγή της συζήτησης στο σπίτι του Καλλία – ούτε απόπειρα να εντυπωσιαστεί ο σοφιστής και να αποδεχθεί αναγκαστικά και καθολικά το περιεχόμενο του ισχυρισμού, αλλά μια ευρύτατα διαδεδομένη παραδοχή ανάμεσα στους αρχαίους Έλληνες. Η Αθήνα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του Χρυσού Αιώνα του Περικλέους, αποτελούσε: «τὸ πρυτανεῖον τῆς σοφίας» (Πλάτων), «παίδευσιν Ἑλλάδος» (Περικλής-Θουκυδίδης), «Ἑλλάδος Ἑλλάδα» (Αθήναιος).

 

έργο οικοδομικό … οικοδόμους ως συμβούλους στην οικοδομία … ναυπηγικό έργο … ναυπηγούς … για όλα τα αντίστοιχα έργα, για όσα δηλαδή θεωρείται πως είναι διδακτά και μπορεί κάποιος να τα μάθει με κατάλληλα μαθήματα: Σκοπός της αναλυτικής αυτής περιγραφής είναι να συνειδητοποιήσει ο Πρωταγόρας πως οι σοφοί, όπως κατονομάστηκαν νωρίτερα, Αθηναίοι, και μάλιστα σε επίσημο κρατικό επίπεδο («στην εκκλησία του δήμου»), όταν λαμβάνουν αποφάσεις για σοβαρά και δαπανηρά ζητήματα (π.χ. η οικοδόμηση ενός κτίσματος ή η ναυπήγηση μιας τριήρους), που εμπίπτουν στην αρμοδιότητα κάποιου τεχνοκράτη, αναγνωρίζουν την προτεραιότητα του ειδικού, του «ἐπαΐοντος». Η διαφοροποίηση του τρόπου συμπεριφοράς των Αθηναίων απέναντι στον ειδικό, που δικαιωματικά συμβουλεύει, και απέναντι στον ανειδίκευτο (παρά τα πολλά άλλα πλεονεκτήματά του: ευγενική καταγωγή, ομορφιά, πλούτο), που δε δικαιούται να συμβουλεύει, καθιστά πιο εύγλωττη τη διαφοροποίηση στον τρόπο συμπεριφοράς τους, όταν συζητούν ζητήματα πολιτικά («σηκώνεται και δίνει τις συμβουλές του εξίσου και ο οικοδόμος και ο σιδεράς … κανένας δεν τους ψέγει γι’ αυτό, όπως τους προηγούμενους…»).

 

οι τοξότες: Αστυνομικών καθηκόντων τάγμα από 1.200 Σκύθες δούλους, υπεύθυνο για την τήρηση και την αποκατάσταση της τάξεως κατά τις συνεδριάσεις της Βουλής ή της Εκκλησίας του δήμου.

 

των πρυτάνεων: Πενήντα μέλη της Βουλής των Πεντακοσίων που προέρχονταν από μία από τις δέκα φυλές των Αθηναίων. Κάθε 35 ή 36 ημέρες πενήντα βουλευτές που προέρχονταν από την ίδια φυλή αναλάμβαναν, κατόπιν κληρώσεως, την πρυτανεία και η φυλή τους χαρακτηριζόταν πρυτανεύουσα. Ασκούσαν διοικητικά καθήκοντα, όπως η προεδρία στις συνελεύσεις της Εκκλησίας του δήμου.

 

ο Περικλής … ο πατέρας των νεαρών από ‘δώ … τον Κλεινία … δεν μπόρεσαν ποτέ να βελτιώσουν κανέναν:  Η αναφορά τόσο στους γιους του Περικλή όσο και στον ανεψιό του (γιο της αδελφής του Δεινομάχης) Κλεινία υπηρετεί την κατάδειξη της δεύτερης βασικής αντίρρησης του Σωκράτη στον ισχυρισμό του Πρωταγόρα ότι είναι σε θέση να διδάξει την αρετή: Κανείς από εκείνους που θεωρούνται ειδικοί στην πολιτική τέχνη (ενάρετοι) μέσα στην πόλη δεν κατάφερε να μεταδώσει τη γνώση του αυτή (να βελτιώσει) σε κανέναν από τους στενούς συγγενείς του ή τους ξένους.

 

έχεις μεγάλη πείρα σε πολλά ζητήματα, και πολλά έχει μάθει και πολλά έχεις επίσης ανακαλύψει μόνος σου: Ιδιαίτερης εκτίμησης φαίνεται να τυγχάνει ο Πρωταγόρας από τον Σωκράτη όχι τόσο για τον πλούτο των γνώσεών του, αλλά λόγω του ότι έχει ο ίδιος προσεγγίσει νοητικά τις γνώσεις του και δεν αναπαράγει έτοιμες γνώσεις άλλων.

 

 

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

1.     Πώς κρίνετε τη στάση του αθηναϊκού δήμου, όπως την περιγράφει ο Σωκράτης, απέναντι στους ειδικούς πάνω σε κάποια συγκεκριμένα ζητήματα και απέναντι στους πολίτες που, σε γενικά θέματα, θέλουν να δώσουν τη γνώμη τους στην πολιτική συνέλευση; Ποια θεωρείτε ότι είναι η στάση των σημερινών πολιτικών κοινωνιών απέναντι στο θέμα;

 

    Η στάση που επεδείκνυε ο αθηναϊκός δήμος σε θέματα που επιδέχονται της γνώμης κάποιου ειδικού είναι απόλυτα δικαιολογημένη και φυσική, ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη το ότι η εκτέλεση μεγάλων δημοσίων έργων είναι διαχρονικά εξαιρετικά δαπανηρή, σύνθετη και από κοινωνική άποψη σημαίνουσα διαδικασία. Στις μέρες μας, με την αυξημένη εξειδίκευση που κυριαρχεί λόγω της συσσωρευμένης γνώσης που έχει κατακτήσει το ανθρώπινο είδος, η στάση των κρατών δε διαφοροποιείται ιδιαίτερα.        Εξακολουθούμε, όπως και οι αρχαίοι Αθηναίοι, να εμπιστευόμαστε τους τεχνοκράτες κάθε τομέα του επιστητού. Θα μπορούσαμε επιπροσθέτως να παρατηρήσουμε ότι στη σύγχρονη εποχή η απόσταση μεταξύ ειδικών και μη έχει αυξηθεί δραματικά, με αποτέλεσμα να έχει περιοριστεί η δυνατότητα άσκησης ελέγχου από το κοινωνικό σύνολο – ακόμα και από τα εντεταλμένα κρατικά και θεσμικά όργανα – στους φορείς πολύ προκεχωρημένων ή και πολύ εξειδικευμένων γνώσεων.

Σε ό,τι αφορά τη συμπεριφορά των αρχαίων Αθηναίων προς τους πολίτες που επιχειρούσαν να συμβουλεύσουν σε θέματα γενικά, πολιτικής και κοινωνικής φύσεως, θα πρέπει να επισημάνουμε μια ουσιώδη διαφορά μεταξύ του παρελθόντος και του παρόντος. Στην αρχαία Αθήνα εφαρμοζόταν ένα σύστημα άμεσης συμμετοχικής δημοκρατίας, στο οποίο η συμμετοχή του πολίτη ήταν απαραίτητη και καθοριστική για τη λήψη των αποφάσεων. Συνεπώς, στο πλαίσιο αυτό, ο πολίτης καλούνταν να εκφράσει ελεύθερα την άποψή του. Στις μέρες μας, ακόμα και στις χώρες που έχουν δημοκρατία, το πολίτευμα είναι ως επί το πλείστον αντιπροσωπευτικό, κοινοβουλευτικό, και δεν είναι λίγες οι φορές που μιλούμε είτε για αδιαφορία των πολιτών για τα κοινά είτε για «έλλειμμα δημοκρατίας». 

    Ο ρόλος του σύγχρονου πολίτη είναι μάλλον αυτός της επιλογής του ειδικού επί της διακυβέρνησης παρά αυτός της άμεσης εμπλοκής με τα κοινά. Βέβαια, προβλέπεται η διεξαγωγή δημοψηφισμάτων για ιδιαίτερα σημαντικά ζητήματα, αλλά κάτι τέτοιο πολύ απέχει από τα δικαιώματα που απολάμβανε ο πολίτης της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας. Ελπιδοφόρες εξελίξεις για την επαναδραστηριοποίηση του πολίτη στις διαδικασίες λήψης των αποφάσεων είναι οι εφαρμογές εκείνες της σύγχρονης τεχνολογίας των επικοινωνιών που θα επιτρέψουν ίσως μελλοντικά τη διεξαγωγή περισσότερων δημοσκοπήσεων και δημοψηφισμάτων (υπολογιστές, διαδίκτυο κ.ά.). Και πάλι όμως ζητούμενο θα παραμένει η αντικειμενικότητα και η πληρότητα της πληροφόρησης, βάσει της οποίας θα καλείται να εκφράσει την άποψή του ο μέσος πολίτης.

 

Γαρεφαλάκη Έφη 
Εκπαιδευτικός Φιλόλογος
Master στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση 
Φιλολογικά μαθήματα (Ηράκλειο - Γάζι - Αμμουδάρα) 
Τηλ. +30 694.956.3452