ΘΕΜΑ: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ- ΟΙΚΟΛΟΓΙΑBLACK FOREST
Οι αρχαίοι Ελληνες μάθαιναν πολλά από τις τραγωδίες που παρακολουθούσαν στα θέατρά τους. Οι νέοι Ελληνες μαθαίνουν πολλά από τις αναρίθμητες τραγωδίες που εκτυλίσσονται κάθε τόσο στη χώρα τους και τις βλέπουν στην οθόνη του τηλεοπτικού δέκτη τους. Οταν κατέπεσε το κυπριακό αεροπλάνο, πληροφορήθηκαν από τους ειδικούς για τους νόμους της αεροδυναμικής και το πότε παρουσιάζουν απώλεια στήριξης τα… σιδερένια πουλιά. Με την πτώση του ελικοπτέρου στο Αγιον Ορος οι γνώσεις επεκτάθηκαν και σε αυτό τον τομέα. Με το ναυάγιο στη Σαντορίνη κάναμε μια δραματική βουτιά και φθάσαμε στα πλοία και στο πότε βουλιάζουν. Τώρα είναι ώρα να πληροφορηθούμε για δάση, φωτιές και κουκουνάρια. Ο καταιγισμός των εικόνων πάντως αφήνει αναπάντητες κάποιες απορίες που μπορούν να θεωρηθούν από τους επαΐοντες ως και παιδαριώδεις. Συλλέξαμε κάποιες από αυτές και τις παρουσιάζουμε.
________________________________________
Καύσιμο – θερμότητα – οξυγόνο. Αυτό είναι το τρίγωνο της φωτιάς
________________________________________
1. Γιατί τα δάση μας είναι γεμάτα πεύκα τα οποία – ταυτόχρονα – πιάνουν και τόσο εύκολα φωτιά;
Δεν είναι όλα τα δάση μας γεμάτα πεύκα. Το φαινόμενο το συναντάμε κυρίως σε Πελοπόννησο, Χαλκιδική, Θάσο και Εβρο. Ούτε τα φυτέψαμε εμείς εκεί. Ενας έμπειρος σχετικά με τα δάση καταλαβαίνει ότι όπου υπάρχουν πολλά πεύκα δείχνει κάποια εξελικτική πορεία προς τα κάτω. Για παράδειγμα στην Πελοπόννησο κάποτε υπήρχαν περισσότερα δάση με άλλα δέντρα όπως οι βελανιδιές. Μετά την απογύμνωση κυριολεκτικά από κάθε δέντρο την εποχή της Τουρκοκρατίας, με πυρκαϊές προκληθείσες από τους κατακτητές της Ελλάδας, εμφανίστηκαν κυρίως πεύκα. Διότι τα κουκουνάρια έχουν την ικανότητα να μένουν κλειστά και να ανοίγουν μετά τη φωτιά.
2. Τα πεύκα εμποδίζουν άλλα είδη δέντρων να αναπτυχθούν;
Στον «ανταγωνισμό» που υπάρχει πάντα μέσα στο δάσος πολλές φορές επικρατούν γιατί είναι ολιγαρκή. Οταν υπάρξουν καλύτερες συνθήκες, αναπτύσσονται και άλλα είδη δέντρων.
3. Είναι αλήθεια ή αποτελούσε απλή φαντασίωση πολιτικού ότι τα φλεγόμενα κουκουνάρια στέλνουν ακόμη πιο μακριά τη φωτιά;
Είναι αλήθεια ότι με τα ρεύματα θερμού αέρα που δημιουργούνται μεταφέρονται κάποιες φορές μακριά. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 στην πυρκαϊά της χωματερής του Αυλώνα διέσχισαν την εθνική οδό κατά πλάτος.
4. Το θαλασσινό νερό που ρίχνεται από τα ελικόπτερα με το αλάτι του δεν επιφέρει βλάβη στο περιβάλλον όταν τα φυτά θέλουν να ξαναβλαστήσουν;
Ποτέ δεν κάνει καλό το αλάτι στο έδαφος αλλά όταν είναι να σβηστεί μια φωτιά με ανεξέλεγκτες διαστάσεις αυτό το παραβλέπουμε.
5. Το επιβραδυντικό υγρό που ρίπτεται από τα αεροπλάνα σε άλλες χώρες είναι βλαβερό για τα φυτά και τα ζώα που βρίσκονται στο έδαφος;
Υπάρχουν πολλές ενστάσεις ως προς τη χρήση του. Πρώτον, γιατί τα υγρά αυτά περιέχουν βρωμιούχες ενώσεις και έχουν εκφραστεί φόβοι για την τοξικότητά τους, άρα υπάρχει η πιθανότητα να προκαλούν βλάβη σε ζωντανούς οργανισμούς. Επίσης τα επιβραδυντικά υγρά πρέπει να ρίπτονται από τεράστια αεροπλάνα τα οποία μετά πρέπει να προσγειωθούν και να εφοδιαστούν. Και το κυριότερο έχουν αποτέλεσμα μόνο αν χρησιμοποιηθούν με την εκδήλωση της φωτιάς.
6. Αν αφήσουμε τις καμένες εκτάσεις να αυτοαναπλασθούν όπως μας συμβουλεύουν ορισμένοι δεν θα βρούμε μπροστά μας τα ίδια προβλήματα που μας οδήγησαν ως εδώ;
Πρέπει απλώς να προσπαθούμε να βελτιώνουμε τις συνθήκες βλάστησης και να μην παρεμβαίνουμε. Ας γνωρίζουμε πάντως ότι με το μικρό σχετικά ύψος που έχουν τα ελληνικά βουνά θα έπρεπε από τους πρόποδες ως την κορυφή να είναι κατάφυτα, αν η βλάστηση δεν περιοριζόταν από την οικοδόμηση και τη βόσκηση. Γι’ αυτό κανονικά πρέπει τώρα τα καμένα να περιφραχθούν ώστε την επόμενη χρονιά να μην πατηθούν από ζώα. Και αν παρ’ όλα αυτά εισέλθουν ζώα, να κατάσχονται, για να μη φαγωθεί το πράσινο που θα φυτρώσει – πρώτα από όλα τα απαραίτητα ψυχανθή που ανθίζουν πρώτα και χρειάζονται γιατί δίνουν στο έδαφος το αναγκαίο για τον μεταβολισμό άζωτο αφού το δεσμεύσουν από την ατμόσφαιρα χάρη σε μικροοργανισμούς που αποικούν στις ρίζες τους. Αλλά αυτά τα ψυχανθή, όπως το άγριο τριφύλλι, είναι για τα ζώα που βόσκουν περιζήτητο έδεσμα.
7. Μήπως είναι καλύτερα να δημιουργήσουμε δάση που να τα εκμεταλλευόμαστε και εμπορικά όπως αυτά τα ταχείας ανάπτυξης που προσφέρουν ξύλο για έπιπλα; Κάποιοι πάντως θα τα προσέχουν έτσι πιο πολύ.
Ισως αυτό δεν είναι και τόσο εύκολο λόγω διαφορετικών καιρικών και οικονομικών συνθηκών. Εχει πάντως προταθεί και η ανάπτυξη δασών με δέντρα που προσφέρουν φελλό, ένα εξαιρετικό μονωτικό υλικό για τις οικοδομές. Ως σήμερα είναι ένα αποκλειστικό προϊόν της Πορτογαλίας, μιας χώρας με ανάλογες καιρικές συνθήκες με τις ελληνικές.
8. Γιατί δεν εξακολουθούν να υπάρχουν οι ασχολούμενοι με τη συλλογή του ρετσινιού από τα πεύκα οι οποίοι καθημερινά σχεδόν περνούσαν μέσα από τα δάση;
Γιατί οι πολιτικοί δεν κατάλαβαν πόσο καλό κάνει στο δάσος να μένουν εκεί οι ρητινοσυλλέκτες, οι υλοτόμοι και οι άνθρωποι που φτιάχνουν τα κάρβουνα. Είναι πραγματικοί προστάτες του. Δείτε ορισμένους από αυτούς που ήλθαν με τις πυρκαϊές στην Αττική τι σπουδαία δουλειά κάνουν στην Πάρνηθα.
9. Κάνει καλό στο δάσος να κόβονται κάποια από τα δέντρα του;
Ναι, αρκεί να γίνεται μελετημένα ώστε να βοηθούνται εκείνα τα δέντρα που πρέπει να αναπτυχθούν.
10. Και το 1998 είχαμε φωτιά στον Ταΰγετο αλλά κάποια τμήματά του διασώθηκαν, γιατί;
Επειδή ακριβώς τότε το δάσος είχε συντηρηθεί και ήταν ώριμο. Τι σημαίνει ώριμο δάσος; Οτι σε αυτό έχουν αραιωθεί τα δέντρα με σωστό τρόπο, δεν υπάρχουν θάμνοι και καχεκτικά δέντρα. Ετσι η φωτιά δεν έχει τη δυνατότητα να ανεβεί ψηλά και να κάψει τις κορυφές. Αν λοιπόν τα δέντρα έχουν χοντρό φλοιό όπως είναι η μαύρη πεύκη, τότε μπορούν με την έρπουσα πυρκαϊά να γλιτώσουν μια χαρά.
11. Ολα τα δέντρα καίγονται με τον ίδιο τρόπο;
Οχι βέβαια. Τα έλατα κατακαίονται γιατί έχουν λεπτό φλοιό. Επειδή ευδοκιμούσαν συνήθως σε ψυχρά και υγρά κλίματα δεν ανέπτυξαν μηχανισμούς άμυνας απέναντι στη φωτιά γι’ αυτό και είναι πολύ δύσκολη η ανάπλαση του ελατοδάσους. Επίσης οι κουκουναριές καίγονται πιο δύσκολα από τα πεύκα αλλά δυστυχώς τις έχουμε εξολοθρεύσει. Ακόμη δυσκολότερα καίγονται τα κυπαρίσσια και τα πλατάνια. Τα διάφορα φυτά, όμως, όταν δεν παίρνουν όσο νερό χρειάζονται, όπως συμβαίνει σε εποχές ξηρασίας, στρεσάρονται και εκπέμπουν στο περιβάλλον αιθυλένιο, ένα εύφλεκτο αέριο, οπότε είναι ευκολότερο να ξεσπάσει φωτιά από το τίποτα.
12. Μήπως είναι καλύτερα η γη να είναι σπαρμένη και όχι δασωμένη;
Πολλοί θα συμφωνήσουν σε αυτό. Να έχουν όμως υπόψη τους ότι το δάσος παρέχει στους ανθρώπους αγαθά που δεν θα τους τα προσφέρει η καλλιεργημένη γη.
13. Γι’ αυτό όλοι υποστηρίζουν πως το δάσος αποτελεί πνεύμονα οξυγόνου;
Ναι, αλλά εδώ κάνουν κάποιο λάθος. Το καθημερινό οξυγόνο μας δεν περιμένουμε να το πάρουμε από το δάσος, άλλωστε οι καλλιέργειες προσφέρουν περισσότερο. Η κυριότερη πηγή οξυγόνου είναι τα φυτά των θαλασσών.
14. Τι χρειάζεται για να εμφανιστεί μια φλόγα;
Καύσιμο-θερμότητα-οξυγόνο. Αυτό είναι το λεγόμενο τρίγωνο της φωτιάς. Οποιο από τα τρία αφαιρεθεί, παύει η φωτιά. Γι’ αυτό και το νερό σβήνει τη φωτιά. Εχει πολύ μεγάλη ειδική θερμότητα σε σχέση με άλλα υλικά, και αυτό σημαίνει πως όταν βρεθεί στη φωτιά απομακρύνει πολύ γρήγορα τη θερμότητα από αυτήν και το τρίγωνο χάνει ένα από τα συστατικά του.
15. Γιατί όταν φυσήξουμε ένα αναμμένο κερί η φλόγα σβήνει εύκολα αλλά ο αέρας αντί να σβήνει τη φωτιά στο δάσος τη θεριεύει;
Και στις δύο περιπτώσεις χρειάζεται οξυγόνο για την καύση. Αλλά στην περίπτωση του κεριού με τη βοήθεια της θερμότητας δημιουργείται εξάχνωση της παραφίνης και αυτή είναι που καίγεται, αντιδρά δηλαδή με το οξυγόνο και παράγει φλόγα. Οταν όμως φυσήξουμε, διώχνουμε τον απαραίτητο θερμό αέρα μακριά και το καύσιμο που είναι οι ατμοί του κεριού, έτσι το τρίγωνο της φωτιάς χάνει τα δύο από τα τρία απαραίτητα συστατικά του. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ότι εκείνα τα κεριά που παιδεύουν μερικούς γιατί φαίνεται να μη σβήνουν με τίποτα διαθέτουν πρόσμειξη μιας ουσίας όπως το μαγνήσιο που παρουσιάζει πολύ χαμηλότερη θερμοκρασία καύσης και έτσι το φύσημα των ταλαίπωρων δεν κατεβάζει αρκετά τη θερμοκρασία ώστε να μην ξανανάψει το κερί. Αντίθετα, δυστυχώς, στη δασική φωτιά όταν το ξύλο ανάψει ο θερμός αέρας ανεβαίνει προς τα πάνω και ρουφάει άλλον από κάτω, προσθέτοντας οξυγόνο στο τρίγωνο της φωτιάς οπότε τη διατηρεί ή και την αυξάνει.
16. Ποια χώρα είναι σήμερα πιο μπροστά σε τεχνογνωσία γύρω από τις δασικές φωτιές;
Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν εξελίξει ένα σύστημα με καθημερινές μετρήσεις για την ταχύτητα του ανέμου σε αναρίθμητα σημεία μέσα σε κάθε δάσος, για τη θερμοκρασία, την υγρασία ακόμη και των φύλλων, όσων είναι στα δέντρα και όσων έχουν πέσει κάτω, την κλίση του εδάφους, το ύψος της βροχής. Τα στοιχεία αυτά διοχετεύονται σε ένα πρόγραμμα που «τρέχει» σε υπολογιστή και ανά πάσα στιγμή είναι έτοιμες προειδοποιήσεις για πιθανή εκδήλωση πυρκαϊάς ενώ όταν έχει ήδη εκδηλωθεί φωτιά οι δασοπυροσβέστες εφοδιάζονται αυτόματα με χάρτες που όχι μόνο δείχνουν την τοπογραφία της περιοχής αλλά παρέχουν και προβλέψεις για τον δρόμο που πιθανόν να ακολουθήσουν οι φλόγες. Εχετε παρατηρήσει εσείς εδώ στην Ελλάδα έστω και έναν πυροσβέστη να πηγαίνει στο επίμαχο σημείο με τον χάρτη στο χέρι; Βέβαια στις Ηνωμένες Πολιτείες πιστεύουν πως είναι καλύτερα σε μερικές περιπτώσεις να βάζουμε μόνοι μας φωτιά στο δάσος.
17. Να βάζουμε μόνοι μας φωτιά; Τι άλλο θα ακούσουμε;
Στη Φύση από παλιά εκδηλώνονταν φωτιές από μόνες τους. Αυτό μερικές φορές γινόταν και για λόγους αυτοκάθαρσης και υγείας του δάσους, όταν για παράδειγμα, είχε συγκεντρωθεί πολύ νεκρό υλικό ή όταν πολλά έντομα και παράσιτα απειλούσαν την υγεία του δάσους. Τώρα οι άνθρωποι σκέπτονται να υποβοηθούν αυτή τη λειτουργία. Το άλλο που θα ακούσετε είναι ότι στην Αμερική σκοπεύουν να ξαναφέρουν πίσω τα λιοντάρια και τα άλλα μεγάλα ζώα που κάποτε κατοικούσαν εκεί, γιατί κατέληξαν έπειτα από σχετικές μελέτες με μαθηματικά μοντέλα ότι το δάσος είναι ένα τόσο κλειστό και ισορροπημένο σύστημα ώστε δεν μπορείς να θίξεις καμία παράμετρό του χωρίς να προκαλέσεις προβλήματα.
18. Κάθε χρόνο όμως καίγονται όλο και περισσότερες εκτάσεις και εκεί. Γιατί;
Αυτό σχετίζεται με το ότι συσσωρεύεται πολλή ξυλεία και άλλο καύσιμο υλικό στα δάση. Κάτι που συμβαίνει και σε εμάς εδώ στην Ελλάδα αφού έχουν υποχωρήσει οι τιμές του ξύλου λόγω υπερπροσφοράς από τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ και έτσι δεν μπαίνουν πια με την ίδια προθυμία ξυλοκόποι να μαζέψουν τα ξύλα. Ετσι δημιουργούνται ακόμη χειρότερες προϋποθέσεις για την ανάφλεξη του δάσους.
19. Υπάρχει κάτι πιο ανησυχητικό από τις φωτιές;
Ναι, η έλλειψη νερού που γίνεται όλο και μεγαλύτερη σε σημείο ώστε να φθάσουμε να μην έχουμε καν νερό για να τις σβήσουμε ενώ σε αυτή τη χώρα εξακολουθούμε να μην κάνουμε την παραμικρή προσπάθεια για οικονομία και ανακύκλωση. Λέγεται ότι θα παίρνουμε το νερό από τον βιολογικό καθαρισμό της Ψυττάλειας, αλλά ποιος είναι σίγουρος ότι θα είναι απαλλαγμένο από τα βαριά μέταλλα και τα άλλα επιβαρυντικά για το έδαφος στοιχεία; Η αλλαγή του κλίματος στην Ελλάδα με εμφάνιση όλο και μεγαλύτερης ξηρασίας και η απαίτησή μας να έρχεται το κράτος να σβήσει και την πιο μικρή φωτιά που μπορεί να σιγοκαίει ακριβώς δίπλα μας είναι ό,τι πιο ανησυχητικό.
20. Μήπως ήταν καλύτερα όταν οι άνθρωποι πίστευαν πως σε κάθε δέντρο κρύβεται και μια νύμφη;
Η αλήθεια είναι ότι ο φόβος φυλάει τα έρ(η)μα… Και η απόλυτη γνώση συχνά μας σπρώχνει προς τον κυνισμό. Παρ’ όλα αυτά είμαστε ως είδος καταδικασμένοι να την κυνηγάμε, ακόμη και αν δεν μας κάνει αναγκαστικά καλύτερους…
Τι είναι δάσος;
________________________________________
Οχι, δεν είναι φαντασίωση ότι τα φλεγόμενα κουκουνάρια πετούν διασπείροντας τη φωτιά. Ρεύματα θερμού αέρα μπορούν να τα μεταφέρουν μακριά
_______________________________________
Είναι σύστημα στοιχείων και διαδικασιών που βρίσκονται σε αρμονική ισορροπία μεταξύ τους. Τέτοια στοιχεία είναι τα φυτά, τα έντομα, τα πουλιά, τα ερπετά, διάφορα τετράποδα, αλλά και εδάφη, νερό, αέρας, φωτιά. Ως διαδικασίες θεωρούμε τις σχέσεις που έχουν αυτά μεταξύ τους. Δηλαδή τις εντάσεις ακόμη και τους «ανταγωνισμούς» τους για την επιρροή στον χώρο, τη σχέση του εδάφους με το νερό, τη σχέση των φυτών με το έδαφος, τη σχέση της φωτιάς με τα φυτά και τα ζώα. Ολο αυτό το σύστημα το υποδιαιρούμε μερικές φορές σε μικρότερα για να έχουμε συγκεκριμένες πληροφορίες, τις οποίες θα χρησιμοποιήσουμε για προστασία και διαχείριση. Αυτός ο διαχωρισμός είναι τεχνητός γιατί και ένας θάμνος ή ένα φρύγανο συμμετέχει στη διαμόρφωση του παγκόσμιου κλίματος και πρέπει να συνειδητοποιήσουμε το εξής: τα δάση που κάηκαν εδώ τα στερείται αυτή τη στιγμή ολόκληρη η Γη.
Τι δεν είναι δάσος;
Τα δέντρα μόνα τους. Τα οικόπεδα μέσα στα δέντρα. Και γενικά ό,τι αντιμετωπίζει την ιδέα του δάσους μεμονωμένα και αποσπασματικά.
Για τη συγκέντρωση του παραπάνω υλικού εκτός των άλλων πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια του συμβούλου Περιβάλλοντος κ. Ηλ. Αποστολίδη, του μηχανικού-χωροτάκτη κ. Κ. Τσίπηρα, των πρακτικών από την ημερίδα με θέμα «Δασικές πυρκαϊές» της 20.7.2007 και της σχετικής εργασίας «Fire in the Garden» του Stephen Payne.
* Διαβάστε περισσότερα για το πώς καίγονται τα δάση στις «Νέες Εποχές».
Το ΒΗΜΑ, 02/09/2007 , Σελ.: H06
Κωδικός άρθρου: B15153H061
ID: 289033
«Κάποιος, να μας φυλάει…»
Υπάρχει αποτελεσματική μέθοδος πυροπροστασίας; Η τεχνολογική απάντηση είναι: «ναι»! Με επίγεια, ρομποτικά και δορυφορικά μέσα, η επιτήρηση της υπαίθρου για τον έγκαιρο εντοπισμό και την αντιμετώπιση των πυρκαϊών είναι σήμερα απολύτως εφικτή.Η τηλεοπτική εικόνα των μοναχών που ξόρκιζαν τη φωτιά στα λαγκάδια, υψώνοντας ως τείχος πυροπροστασίας την ιερή εικόνα, ταξίδεψε ανά την υφήλιο και συνόψισε επιγραμματικά την απόγνωσή μας: Εάλω το των Ελλήνων κράτος, εάλω!
Αυτή την ατελείωτη εβδομάδα των παθών οι εξηγήσεις που άκουγες για το πώς γιγαντώθηκαν τα πύρινα μέτωπα ήταν μεταξύ άλλων ότι: «υποεκτίμησαν το μέγεθος της φωτιάς», «δεν ήρθε η Πυροσβεστική όταν η φωτιά ήταν ακόμη μικρή», «δεν άνοιξαν σε εκείνο το σημείο αντιπυρική ζώνη και τους ξέφυγε», «δεν γνώριζαν πού ακριβώς ήταν η φωτιά», «δεν είχαν κάποιον να τους συντονίσει»… Ερμηνείες και περιγραφές, όλες, πολλαπλών τακτικών λαθών που οδήγησαν σε μια στρατηγική ήττα ανυπολόγιστων συνεπειών. Η όποια «ασύμμετρη απειλή» που λέγεται ότι λαμπάδιασε την Ελλάδα βασίστηκε στη «συμμετρική ανικανότητά μας» να εμποδίσουμε τη μετατροπή της σε «ολόμαυρη ράχη».
Το τι ακριβώς έφταιξε θα το γνωρίζουν πολύ σύντομα οι Αρχές, όταν αναλύσουν νηφάλια όλα τα στοιχεία και τις αναφορές. Υπάρχει όμως κάτι που θα μπορούσε να λειτουργεί μόνιμα, ως άγρυπνο μάτι που θα ενημερώνει έγκαιρα και σωστά, ώστε να λαμβάνονται με μεγαλύτερη σιγουριά οι κρίσιμες πρώτες αποφάσεις; Μπορούμε να έχουμε ένα αξιόπιστο εθνικό σύστημα επιτήρησης για πυροπροστασία; Τεχνολογικά, η απάντηση είναι «ναι».
Ρομποτικοί δασοφύλακες
Η εκ των πραγμάτων δυσκολία στην αποτελεσματική πυροπροστασία της χώρας μας εντοπίζεται στο γεωγραφικό της ανάγλυφο: είναι γεμάτη βουνά, κοιλάδες και λαγκάδια, που κάνουν αθέατη για ώρες την έναρξη κάποιας πυρκαϊάς σε απομονωμένα μέρη. Ακόμη και αν γεμίσουμε την ύπαιθρο δασοφύλακες, πάντα θα υπάρχει το ενδεχόμενο ελλιπούς φύλαξης ή λανθασμένης εκτίμησης. Αντίθετα, αν είχαμε «ηλεκτρονικά μάτια» να σαρώνουν την ύπαιθρο και να ειδοποιούν αυτόματα για την εκδήλωση φωτιάς, μεγάλο μέρος της ανασφάλειάς μας θα εύρισκε απάντηση.
Αυτός ήταν και ο ερευνητικός προγραμματικός στόχος που έθεσε το 2003 και περάτωσε το 2005 το Πολυτεχνείο Κρήτης. Συγκεκριμένα, το εργαστήριό του Ευφυών Συστημάτων και Ρομποτικής (www.dpem.tuc.gr/ROBOLAB), συνεργαζόμενο με την ελληνική εταιρεία EADS-3 SIGMA και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, χρηματοδοτήθηκε από την EADS-3 Sigma και τη Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας για την ανάπτυξη Αυτόνομου Συστήματος Εναέριας Επιτήρησης, με έμφαση στην Πυροπροστασία. Στο πλαίσιο του έργου χρησιμοποιήθηκε το ρομποτικό αεροπλανάκι «UAV Nearchos» της EADS-3 Sigma, που εξοπλίστηκε με αισθητήρια εντοπισμού θερμικής (υπέρυθρης) ακτινοβολίας, ειδική αντικραδασμική γυροσκοπική βάση κάμερας και με λογισμικό διαχωρισμού και αξιολόγησης επικινδυνότητας της θερμικής πηγής. Με μήκος τεσσάρων μέτρων, αυτονομία πτήσης μέχρι 12 ωρών, πετώντας σε επιχειρησιακό ύψος 7.000 μέτρων και με ταχύτητα 75-220 χλμ. /ώρα, τα αεροπλανάκια αυτού του τύπου μπορούν να σαρώνουν την ύπαιθρο και να εντοπίζουν κάθε εστία φωτιάς.
Βάσει της διεθνούς εμπειρίας σε θέματα επιτήρησης και αντλώντας παραδείγματα από αντίστοιχες αποστολές με επανδρωμένα αεροσκάφη, δημιουργήθηκαν σενάρια επιτήρησης που εφαρμόζονται από το σύστημα. Ενα από αυτά αφορά την κάλυψη συγκεκριμένης περιοχής, με το μη επανδρωμένο αεροσκάφος να εκτελεί ελιγμούς τύπου S, ανιχνεύοντας την περιοχή ακριβώς από κάτω. Εναλλακτικό στο προηγούμενο είναι το σενάριο που αφορά την παρακολούθηση «περιμέτρου». Σύμφωνα με αυτό, το μη επανδρωμένο αεροσκάφος διαγράφει τροχιά που περικλείει μια περιοχή, ανιχνεύοντας θερμικές εστίες στα όριά της. Τα συνήθη συστήματα επιτήρησης/πυροπροστασίας απλώς μεταφέρουν την εικόνα σε κεντρικό σταθμό ελέγχου χωρίς να έχουν τη δυνατότητα αυτόνομης διάγνωσης και ειδοποίησης σε περίπτωση φωτιάς. Το συγκεκριμένο μη επανδρωμένο αεροσκάφος είναι ικανό να μεταβάλλει την πορεία του σε περίπτωση ανίχνευσης θερμικής εστίας, έτσι ώστε αυτή να είναι ορατή από τον αισθητήρα υπερύθρων (IR camera) του σκάφους. Η ένταση των στοιχείων της λαμβανόμενης εικόνας (pixels) είναι σημαντικός παράγοντας για την αξιολόγηση του θερμικού ίχνους, καθώς τα θερμότερα σημεία εμφανίζονται με υψηλότερη ένταση. Αν, μάλιστα, εμφανίζονται περιοχές ομοειδών εντάσεων, υπάρχει ακόμη μεγαλύτερη πιθανότητα να αντιστοιχούν σε εστίες θερμότητας. Από το σχήμα των περιοχών αυτών είναι δυνατή η κατάταξη της θερμικής πηγής σε φυσική (αν το σχήμα είναι ακανόνιστο) ή σε τεχνητή (αν αυτό είναι γεωμετρικό και συμμετρικό). Για τη λήψη της απόφασης εξετάζονται δύο βασικές προσεγγίσεις: η μία χρησιμοποιεί ασαφή ομαδοποίηση (fuzzy c-means clustering ή fuzzy classifier), ενώ η άλλη βασίζεται σε νευρωνικό δίκτυο, το οποίο ταξινομεί τα διανύσματα χαρακτηριστικών που εξάγονται από την εικόνα. Ο τελικός αλγόριθμος λήψης απόφασης κάνει χρήση στοιχείων και από τις δύο προαναφερθείσες προσεγγίσεις.
Το εν λόγω σύστημα όχι μόνο καλύπτει τις απαιτήσεις εντοπισμού και αξιολόγησης των εστιών φωτιάς αλλά μπορεί να εγκατασταθεί και σε επανδρωμένα αεροσκάφη ή σε επίγειους σταθμούς παρατήρησης. Μία εφαρμογή της επίγειας εγκατάστασής του είναι αυτή που υλοποιείται στον Εθνικό Δρυμό Λευκών Ορέων – το περίφημο Φαράγγι της Σαμαριάς – σε συνεργασία με το Τμήμα Πολιτικής Προστασίας, τη Διεύθυνση Δασών και το Πυροσβεστικό Σώμα Χανίων.
Πυρσός που… σβήνει!
Τέλος, ιδιαίτερα σημαντικό είναι και το νέο ερευνητικό πρόγραμμα που ετοιμάζει το Εργαστήριο Ευφυών Συστημάτων και Ρομποτικής: πρόκειται για την ανάπτυξη αυτόνομου ρομποτικού οχήματος διάσωσης σε περιπτώσεις πυρκαϊών, το λεγόμενο «Πυρσός». Το όχημα αυτό θα μπορεί να εισχωρήσει σε μη προσβάσιμα από ανθρώπους σημεία κατεστραμμένων κτιρίων και περιοχών που φλέγονται ή έχουν μεγάλη συγκέντρωση επικίνδυνων αερίων. Θα κινείται αυτόνομα ή με τηλεχειρισμό προκειμένου να εντοπίσει επιζώντες, θα μπορεί να κινηθεί μέσα σε επικίνδυνο περιβάλλον και να μεταδώσει ενδείξεις ή και εικόνα, παρέχοντας σημαντική πληροφόρηση στις δυνάμεις διάσωσης που δρουν στην περιοχή. Στις προδιαγραφές κατασκευής του «ερπυστριοφόρου ρομποτικού οχήματος πολλαπλών συνδέσμων» προβλέπεται να μπορεί να αντέξει σε περιβάλλον πολύ υψηλής θερμοκρασίας και να έχει τη δυνατότητα υπερπήδησης, αποφυγής ακόμη και μετατόπισης ή καταστροφής εμποδίων που δυσχεραίνουν την κίνησή του.
Το έργο αυτό προτάθηκε με αφορμή το 7ο Πρόγραμμα Πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ενωσης, με συντονιστή το Πολυτεχνείο Κρήτης και συνεργάτες από πανεπιστήμια και εταιρείες έξι διαφορετικών ευρωπαϊκών κρατών και τις ΗΠΑ. Οπως όμως τονίζει ο διευθυντής του Εργαστηρίου Εργαλειομηχανών του Πολυτεχνείου Κρήτης, αναπληρωτής καθηγητής Νικόλαος Τσουρβελούδης: «Το έργο θα μπορούσε ωστόσο να χρηματοδοτηθεί από εθνικούς πόρους, ειδικά μάλιστα όταν αποτελεί πρωτότυπη πρόταση που δεν έχει γίνει από κανένα άλλο φορέα ή ιδιώτη σε όλο τον κόσμο».
Βεβαίως θα μπορούσε. Αλλωστε το ελληνικό κράτος διαθέτει 23 εκατ. ευρώ της ΕΕ για προστασία των δασών τα οποία δεν έχουν ακόμη απορροφηθεί. Αλλά και αυτά αν δεν φτάνουν – με τις τόσες ανάγκες που έχουν προκύψει και τους τόσους δασοφύλακες που έχουμε να βολέψουμε -, μπορεί να συνεισφέρει ο έτερος μέγας ιδιοκτήτης δασικών περιοχών στη χώρα μας: η Εκκλησία της Ελλάδος. Και αυτό να το κάνει τώρα, προτού μετατραπούν όλα τα δάση σε οικόπεδα προς πώληση σε μεγαλοεπενδυτές, ή προτού… αρπάξει φωτιά το ράσο ή η γενειάδα κάποιων ηρωικών μοναχών που ξορκίζουν τις φωτιές με αγιασμό!
Τα «αφτιά του δάσους»
________________________________________
Μοντέλο του ρομποτικού οχήματος «Πυρσός», εντοπισμού εγκλωβισμένων από φωτιά, το οποίο ετοιμάζει το Πολυτεχνείο Κρήτης
________________________________________
Οι λύσεις για την πυροφύλαξη των δασών μπορούν να προέλθουν και από την κοινά διαθέσιμη τεχνολογία του εμπορίου, αρκεί κάποιοι να έχουν κίνητρο, ευρηματικότητα και να τύχουν υποστήριξης. Λαμπρό παράδειγμα αποτελεί η πενταμελής ομάδα φοιτητών του Πολυτεχνείου Βουκουρεστίου, που κατέκτησε την πρώτη θέση στον διεθνή διαγωνισμό «Windows Embedded Student ChallengE 2006» της Microsoft.
________________________________________
Τα ρομποτικά αεροπλανάκια μπορούν να εντοπίσουν με εξαιρετική ακρίβεια τις εστίες φωτιάς στα δάση
________________________________________
Το σύστημα «Forest Watcher» που ανέπτυξαν βασίστηκε σε φθηνό υπολογιστή επεξεργασίας στοιχείων πραγματικού χρόνου (το 200 ευρώ eBox) και σε δίκτυο αισθητήρων που επικοινωνούσαν ασύρματα. Από τους αισθητήρες αυτούς άλλοι μπορούν να ξεχωρίζουν τον ήχο πριονοκορδέλας και άλλοι να «μυρίζονται τη φωτιά», μετρώντας τα επίπεδα μονοξειδίου του άνθρακα, θερμοκρασίας και ξηρασίας. Ετσι, το όλο σύστημα λειτουργεί ως άγρυπνος δασοφύλακας που εντοπίζει υλοτομία και καύση, πιθανότατα από λαθροϋλοτόμους και εμπρηστές. Επισημαίνουμε ότι στη Ρουμανία το 40% των δασών αποψιλώνεται από παράνομη υλοτομία, επίπεδο που σε χώρες του Τρίτου Κόσμου ανέρχεται σε 80%!
Εποπτεία από το Διάστημα
________________________________________
Στην εικόνα η σωρευτική εκδήλωση πυρκαϊών στον πλανήτη εντός του δεκαημέρου 19/7-28.7.2007 όπως τις εντόπισαν οι δορυφόροι
________________________________________
Είναι κοινό μυστικό στους λάτρεις του Διαδικτύου ότι στις πρώτες μεγάλες πυρκαϊές του καλοκαιριού, στην Πάρνηθα και στο Πήλιο, δύο δορυφόροι εντόπισαν τις φωτιές σχεδόν αμέσως, ενώ η Πυροσβεστική τρεις ώρες αργότερα. Από τότε πολλοί πέρασαν τις μέρες των «μετώπων» παρακολουθώντας στον υπολογιστή τους την εικόνα που έστελναν οι δορυφόροι.
Αυτή η δυνατότητα υπάρχει διαθέσιμη από το 2001, όταν άρχισε η λήψη εικόνων από τους δύο δορυφόρους της NASA, Aqua και Terra, οι οποίοι υπάγονται στο σύστημα επόπτευσης του πλανήτη «Earth Observing System». Οι δορυφόροι αυτοί «σαρώνουν» τη Γη από πόλο σε πόλο, καθημερινά, με τον Terra να περιπολεί το πρωί και τον Aqua το απόγευμα. Επάνω τους έχουν εγκατεστημένο από ένα Μεσαίας Ανάλυσης Φασματοραδιόμετρο Εικόνων (Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer – εν συντομία MODIS). Για την άμεση επεξεργασία των εικόνων που έστελναν τα δύο MODIS αναπτύχθηκε το «MODIS Rapid Response System», που παρέχει τα στοιχεία εντοπισμού πυρκαϊών εντός δύο ωρών από την ανίχνευσή τους. Τα στοιχεία αυτά δημοσιεύονται στην ιστοσελίδα http: //maps.geog.umd.edu/firms/maps.asp του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ.
________________________________________
Οι εστίες φωτιάς στη Νότια Ελλάδα, μεταξύ 26 και 28 Αυγούστου, από το δορυφορικό σύστημα επιτήρησης «MODIS Rapid Response System»
________________________________________
Πέραν της απλής θέασης των κουκκίδων φωτιάς από εμάς τους κοινούς θνητούς, οι δορυφορικές εικόνες αξιοποιούνται από πάμπολλα πανεπιστήμια και εθνικές υπηρεσίες – και τα δικά μας πανεπιστήμια -, τα οποία εφαρμόζουν ειδικούς αλγόριθμους επεξεργασίας για να εξάγουν εξειδικευμένους χάρτες συμβάντων. Τρανό παράδειγμα εφαρμογής αποτελεί η καταγραφή των καμένων εκτάσεων και η προστασία τους από καταπατητές, όπως υποσχέθηκε πρόσφατα ο Πρωθυπουργός. Μια υπόσχεση που έρχεται να προστεθεί στην παλαιότερη (προεκλογική) δέσμευσή του ότι αυτοί οι καταπατητές θα θεωρούνται από τη Δικαιοσύνη εκ προοιμίου ύποπτοι εμπρησμού – αλλά δεν τηρήθηκε ποτέ! Μήπως, τώρα πλέον, δεν υπάρχει καμία περισσή δικαιολογία για τη μη ολοκλήρωση του εθνικού δασολογίου και κτηματολογίου; Και, μήπως, ήρθε η ώρα να εξαφανισθεί η νομιμότητα της χρησικτησίας; Ετσι, απλά, για να πάψουμε να ζούμε εσαεί σε μια χώρα «κλεφτών και αμαρτωλών» – οπ!, συγγνώμη για το γραμματικό λάθος… αν σας έθιξε.
Το ΒΗΜΑ, 02/09/2007
Γιατί καίγονται τα δάση;
ΠΥΡΚΑΪΕΣ όπως αυτές που κατέκαψαν εφέτος την Ελλάδα σημειώθηκαν σε πολλές χώρες, τόσο στην Ευρώπη όσο και εκτός αυτής. Στην Ιταλία η πύρινη λαίλαπα κατέστρεφε επί πολλές ημέρες χιλιάδες στρέμματα δάσους στη Σικελία και στην Καλαβρία, ενώ από τις αρχές του καλοκαιριού τουλάχιστον 12 άνθρωποι έχουν χάσει τη ζωή τους από τις πυρκαϊές. Στο έλεος του πύρινου εφιάλτη βρέθηκε μέσα στον Αύγουστο και η Πορτογαλία. Απειλήθηκε επίσης σοβαρά το Ντουμπρόβνικ στην Κροατία – η μεσαιωνική πόλη που αποκαλείται το «Μαργαριτάρι της Αδριατικής». Οι πυρκαϊές έκαναν την εμφάνισή τους και στην Ισπανία, όπου ειδικά στα Κανάρια Νησιά η κατάσταση οδήγησε στην εκκένωση περιοχών – περίπου 13.000 άνθρωποι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους – καθώς και στην καταστροφή χιλιάδων στρεμμάτων δασικών εκτάσεων. Επίσης, οι φωτιές έπληξαν Βουλγαρία, Σερβία, πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας και Αλβανία. Πολύ μεγάλες πυρκαϊές σημειώθηκαν και στην Κορσική. Οπως σχεδόν κάθε καλοκαίρι, και η Καλιφόρνια στις ΗΠΑ επλήγη από φωτιές, αναγκάζοντας χιλιάδες ανθρώπους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους. Απειλήθηκαν επίσης τουριστικά θέρετρα. Επί 50 ημέρες μαίνονταν στην πολιτεία Βικτόρια της Αυστραλίας οι πυρκαϊές, με αποτέλεσμα δύο άνθρωποι να χάσουν τη ζωή τους, να τραυματιστούν περίπου 1.300 πυροσβέστες και να καούν περισσότερα από 10 εκατομμύρια στρέμματα δασική έκταση. Εύλογο λοιπόν το ερώτημα που απευθύνεται σήμερα σε ειδικούς: Γιατί καίγονται τα δάση;
Οπως και το 2000, έτσι και εφέτος παρακολούθησα μαζί με εκατομμύρια άλλους κατοίκους της Γης το συγκλονιστικό θέαμα των τεράστιων δασικών και άλλων πυρκαϊών που έπληξαν τη Μεσόγειο και κατ’ εξοχήν τη χώρα μας. Τέτοιας έκτασης πυρκαϊές έχουν πολύπλοκα αίτια και είναι πάρα πολύ δύσκολο να εντοπισθεί η αιτία των πρώτων εστιών, εκτός αν υπάρχουν αυτόπτες μάρτυρες. Εκτός από τον εμπρησμό, μια πυρκαϊά μπορεί να ξεκινήσει από αμέλεια ή / και από την ύπαρξη μεθανίου και άλλων εύφλεκτων αερίων, προϊόντων αναερόβιας σήψης τα οποία βρίσκουμε σε ανεξέλεγκτες χωματερές, ή από άλλα αίτια. Στα αίτια συμπεριλαμβάνεται και η κλιματική αλλαγή, η οποία αποσταθεροποιεί το κλίμα, δημιουργεί παρατεταμένες περιόδους ξηρασίας και, κυρίως, συνοδεύεται από ακραίες καιρικές καταστάσεις στις οποίες συγκαταλέγονται και οι ριπαίοι και ισχυροί άνεμοι.
Ολοι γνωρίζουμε ότι για να ανάψουμε τα κάρβουνα σε μια ψησταριά πρέπει να δημιουργήσουμε ρεύμα αέρος, αλλιώς, παρά τα όποια προσανάμματα, η πυρκαϊά τις περισσότερες φορές σβήνει. Ο άνεμος είναι καθοριστικός παράγων για την ενίσχυση και την ταχύτητα εξάπλωσης μιας πυρκαϊάς, όπως επίσης απαραίτητη είναι φυσικά η ύπαρξη σημαντικής καύσιμης ύλης η οποία πάντοτε συσσωρεύεται στο έδαφος, όπως π.χ. στις χαράδρες των δασικών εκτάσεων. Σε πολλές από τις χαράδρες σε πευκοδάσος θα βρούμε στρώμα από ξεραμένες βελόνες των δέντρων, με πάχος από πολλά εκατοστά ως και λίγα μέτρα, το οποίο αποτελεί ένα από τα καλύτερα «προσανάμματα» για την έναρξη δασικής πυρκαγιάς. Από ‘κει και πέρα τον ρόλο τον παίζουν οι άνεμοι.
Ξηρασία και καύσωνας
Η παρατεταμένη ξηρασία εφέτος προβλημάτισε πολλούς και θυμήθηκα μία ακόμη χειρότερη παρατεταμένη ξηρασία, εκείνη του 1989-1990 που έπληξε σχεδόν όλη τη Μεσόγειο. Το 1989 κάηκαν 423.000 στρέμματα και το 1990 386.000 στρέμματα, ενώ εφέτος έχουν καεί μέχρι στιγμής περισσότερα από 1.900.000 στρέμματα. Επομένως, η παρατεταμένη ξηρασία δεν μπορεί να ερμηνεύσει από μόνη της αυτή τη βιβλική καταστροφή που ζήσαμε, αλλά ούτε και η κλιματική αλλαγή από μόνη της, διότι ο κύριος όγκος των πυρκαϊών συνέβη σε μια περίοδο που φυσούσε δυνατός άνεμος, αλλά σε ένα καλοκαίρι που κλιματολογικά δεν είχαμε πολλούς συχνούς δυνατούς ανέμους. Είχαμε όμως τρεις καύσωνες και έναν τέταρτο που βρίσκεται σε εξέλιξη αυτές τις ημέρες, μικρότερης έντασης. Και πάλι καλό είναι να ανατρέξουμε στον προηγούμενο μεγάλο παρατεταμένο καύσωνα του 1987, με πολύ υψηλές θερμοκρασίες, χίλια ανθρώπινα θύματα, για να δούμε ότι ούτε και αυτός ο παρατεταμένος καύσωνας έδωσε, εκτός από τα θύματα της θερμοπληξίας, δασικές πυρκαϊές πάνω από ό,τι καίγεται κατά μέσον όρο κάθε χρόνο. Το 1987 κάηκαν 463.000 στρέμματα, λίγο περισσότερα από τον μέσον όρο της δεκαετίας του 1980.
Οι προεκλογικές περίοδοι
Τα τελευταία 50 χρόνια καίγονται κάθε χρόνο κατά μέσον όρο περίπου 300.000 στρέμματα δασικής και αγροτικής γης. Είναι ενδιαφέρον εδώ να δει κανείς διαχρονικά την εξέλιξη των δασικών πυρκαϊών όπως έχει αναφερθεί και στον έγκριτο ημερήσιο Τύπο. Εκτός από εφέτος, που είναι η χειρότερη χρονιά, η αμέσως προηγούμενη ήταν το 2000. Το έτος 2000, όπως και εφέτος, είχαμε εκτεταμένες δασικές πυρκαϊές όχι μόνο στη χώρα μας αλλά και στην Πορτογαλία, τη Γαλλία και την Ισπανία. Μάλιστα δε, η Ευρώπη θρήνησε και πολλά θύματα σε αυτές. Οπως, λοιπόν, γράφτηκε στον καθημερινό Τύπο, η έξαρση των πυρκαϊών στη χώρα μας απεδόθη σε αύξηση των εμπρησμών στις προεκλογικές περιόδους της Μεταπολιτεύσεως.
Μελέτησα με προσοχή αυτό το θέμα και διαπίστωσα ότι αυτό έχει μια αληθοφάνεια μόνο κατά το 60% περίπου, διότι υπήρξαν και έτη που έγιναν εκλογές χωρίς να έχουμε έξαρση των δασικών πυρκαϊών. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί το 2004, στο οποίο όμως, όπως όλοι θυμόμαστε, η Ελλάδα είχε μπει στο μικροσκόπιο της παρακολούθησης λόγω των Ολυμπιακών Αγώνων, αφού είχε προηγηθεί η πιο βροχερή περίοδος στην ιστορία της χώρας μας. Η άλλη περίπτωση κατά την οποία δεν συνδέονται οι εκλογές με τις πυρκαϊές είναι το 1996, όπου σε όλη σχεδόν τη Μεσόγειο είχαμε από τις ελάχιστες δασικές πυρκαϊές στη Μεσόγειο. Κατά τα άλλα, και το 1974, και το 1977, και το 1981, και το 1985, και το 2000, και εφέτος συμπίπτουν οι εκλογές με την αύξηση των πυρκαϊών. Από τις 12 εκλογικές περιόδους από τη Μεταπολίτευση, στις έξι είχαμε αύξηση των πυρκαϊών.
Τα τελευταία 50 χρόνια, καίγονται κατά μέσον όρο 322.000 στρέμματα / έτος (1955-2007), ενώ τα τελευταία 25 χρόνια ο ρυθμός έχει αυξηθεί ξεπερνώντας τα 400.000 στρέμματα / έτος. Εκτός της έκτασης, και ο αριθμός των δασικών πυρκαϊών αυξάνει τα τελευταία 50 χρόνια με ρυθμό 30 επιπλέον πυρκαϊές κάθε χρόνο. Ξεκινήσαμε, δηλαδή, με περίπου 500 πυρκαϊές τον χρόνο τη δεκαετία του 1950 για να περάσουμε τις 2.000 πυρκαϊές το έτος 2000.
Για να συνοψίσουμε, η γενική εικόνα είναι ότι δεν απαλλάσσονται οι εμπρησμοί και ο εξαιρετικός κίνδυνος που υπάρχει σε προεκλογικές περιόδους αλλά, εκτός από αυτόν τον παράγοντα, οι δασικές περιοχές κινδυνεύουν και από τους άλλους φυσικούς παράγοντες που αναφέρθηκαν, χωρίς όμως να μπορεί το πρόβλημα αυτό να απαντηθεί με απλά στατιστικά στοιχεία.
Οι επιπτώσεις του φαινομένου
Σε παλαιότερη και σε πρόσφατη έρευνα την οποία πραγματοποιήσαμε με συναδέλφους μου από τη NASA, απεδείχθη ότι η κλιματική αλλαγή μπορεί να οδηγήσει και σε αλλαγή της υγρασίας του εδάφους με ταυτόχρονη αύξηση της συχνότητας των κεραυνών παγκοσμίως. Ο συνδυασμός αυτός μαζί με άλλους παράγοντες, όπως π.χ. η διατάραξη του υδροφόρου ορίζοντα, μπορεί να οδηγήσουν σε αύξηση των πυρκαϊών τις προσεχείς δεκαετίες. Για αυτόν τον λόγο απαιτείται η εκπόνηση μελετών για τα σπουδαία φαινόμενα και τις επιπτώσεις τους.
Η επόμενη ημέρα εγκυμονεί πολλούς περιβαλλοντικούς κινδύνους, με κύριο πρόβλημα τη μη συγκράτηση των ορμητικών ομβρίων υδάτων, την υποχώρηση του υδροφόρου ορίζοντα με ρυθμό μεγαλύτερο από αυτόν που παρατηρείται παγκοσμίως, λόγω της κλιματικής αλλαγής και της σοβαρότατης διατάραξης της οικολογικής ισορροπίας. Το δάσος επιτελεί ένα εξαιρετικά πολύπλοκο περιβαλλοντικό έργο. Ανταλλάσσει αέρια και αιωρούμενα σωματίδια με την ατμόσφαιρα, ρυθμίζει τη θερμοκρασία στις περιοχές που γειτνιάζουν με αυτό και, βεβαίως, ρυθμίζει τους χειμάρρους και προσφέρει προστασία στην πανίδα του.
Η πανίδα που χάθηκε, εκτός από τα πουλιά τα οποία έχουν τη δυνατότητα ταχείας μετάβασης σε άλλη περιοχή, αποτελεί επίσης σημαντικό παράγοντα διατάραξης της οικολογικής ισορροπίας στο καμένο δάσος. Πολύ σωστή είναι η απόφαση που πάρθηκε να απαγορευθεί το κυνήγι στις πληγείσες περιοχές, και θα προέτρεπα να παρακολουθούνται και τα υπόγεια ύδατα ως προς την ποιότητα και τη στάθμη του υδροφόρου ορίζοντα μετά την πυρκαϊά.
Το καμένο δάσος αλλά και το αναγεννώμενο – όπως αυτό του Πεντελικού Ορους, που το εξυμνούσαν οι Ελληνες, από τον Πλάτωνα ως και τον Αιγινήτη, και το οποίο χάθηκε το 1998 – μπορούν να αποτελέσουν φυσικά εργαστήρια εκπαίδευσης και περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης για τις γενιές που έρχονται, αλλά και προβληματισμού για τις γενιές που φεύγουν, ιδιαίτερα δε μαθήματα για την Τοπική Αυτοδιοίκηση, που σε πάρα πολλές περιπτώσεις ούτε καν καθάρισαν τα χόρτα ή διευθέτησαν τις χωματερές τους όπως ο νόμος επιβάλλει.
Ο κ. Χρήστος Ζερεφός είναι ακαδημαϊκός, πρόεδρος του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών και γραμματέας της Διεθνούς Επιτροπής Οζοντος.
Το ΒΗΜΑ, 02/09/2007
Περιβάλλον και πολιτικά συμφέροντα
* Το τρίπτυχο της επιτυχίας έγκειται στην περιβαλλοντική συνείδηση, στην επάρκεια σε τεχνολογία και στο νομικό πλαίσιοΟι πυρκαϊές δεν αποτελούν αυστηρά ελληνική υπόθεση• είναι ένα ζήτημα που απασχολεί ολόκληρο τον πλανήτη. Η επιδείνωση των κλιματικών φαινομένων, όπως η ξηρασία και το φαινόμενο του θερμοκηπίου, προκαλούν όλο και περισσότερες φυσικές καταστροφές. Σε αυτή τη διαδικασία ο παράγων άνθρωπος κατέχει καθοριστικό ρόλο, αφού ενεργώντας είτε από πρόθεση είτε από αμέλεια συμβάλλει στην αποσταθεροποίηση του κλίματος και στην πρόκληση πολύπλευρων κρίσεων. Πώς όμως φθάνουμε εκεί;
Η μεγάλη διάρκεια της ξηρασίας σε συνδυασμό με την απουσία στοιχειωδών μέτρων πρόληψης καθιστούν τις αντοχές του κλίματος ασθενέστερες. Παράλληλα το φαινόμενο του θερμοκηπίου και το διοξείδιο του άνθρακα επιδεινώνει τα οικοσυστήματα και νομοτελειακά οδηγεί στην εμφάνιση πυρκαϊών, στις οποίες ο άνθρωπος δρα καταλυτικά (π.χ., πολλές ήταν οι πυρκαϊές που ξέσπασαν λόγω της φθοράς των καλωδίων του ηλεκτρικού ρεύματος). Επειτα έρχονται τα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως σφοδρότατες βροχοπτώσεις ή παρατεταμένες ξηρασίες, καθιστώντας τα πράγματα απειλητικά.
Αναφορικά με το φαινόμενο του θερμοκηπίου σειρά διεθνών διασκέψεων έχουν ζητήσει τη μείωση των εκπομπών ρύπων διοξειδίου του άνθρακα. Δυστυχώς όμως οι μεγάλες δυνάμεις του πλανήτη είναι αντίθετες σε αυτή την προοπτική, υποστηρίζοντας ότι η εφαρμογή τέτοιων πολιτικών θα οδηγήσει σε κάμψη της βιομηχανικής δραστηριότητας με ό,τι συνέπεια κι αν έχει αυτό σε κοινωνικό επίπεδο (άνοδος της ανεργίας, αναταραχές, οικονομική και πολιτική κρίση). Αρα η επικρατούσα άποψη πρεσβεύει ότι μια φιλικότερη προς το περιβάλλον πολιτική συγκρούεται με μείζονα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα.
Τα δάση καίγονται, το κλίμα επιβαρύνεται από το διοξείδιο του άνθρακα – στην αύξηση του οποίου η ανθρώπινη δραστηριότητα συμβάλλει σε μέγιστο βαθμό – και κατ’ αυτόν τον τρόπο σχηματίζεται ένας ατέρμων φαύλος κύκλος που παράγει διαρκώς διοξείδιο του άνθρακα. Η ζωντανή απόδειξη που διαθέτουμε για το φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι οι πάγοι των Πόλων που λιώνουν και κινούνται προς βορράν.
Η ανάγκη απόκτησης ερεισμάτων για καταπάτηση εντός των δασικών περιοχών αποτελεί την πηγή όλου του προβλήματος και δυστυχώς, ακόμη και σε χώρες όπως η Αμερική, όταν η αξία της γης ανεβαίνει, ανοίγουν οι ορέξεις πολλών ενδιαφερομένων. Και προκειμένου να δουν τους στόχους τους εκπληρωμένους, προκαλούν κλίμα φόβου. Το παράδειγμα της χώρας μας έχει δείξει πολλές φορές ότι κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας καταστροφής, το κράτος αδυνατεί να ελέγξει τους καταπατητές, αφού η προτεραιότητά του είναι η προστασία των πληγέντων, η δημιουργία υποδομών και τα αντιπλημμυρικά έργα. Ετσι δημιουργούνται ιδιαιτέρως βολικές προϋποθέσεις για τους παρανομούντες.
Για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα απαιτούνται αστάθμητοι παράγοντες (οι οποίοι στη χώρα μας είναι άγνωστοι) που άπτονται της παιδείας, του πνεύματος και της συνείδησης. Και η ανάγκη εφαρμογής τους είναι επιτακτική, αφού δεν είναι μόνο η ανάσχεση της καταστροφής, αλλά και η επόμενη ημέρα. Διεθνώς το τρίπτυχο της επιτυχίας έγκειται στην περιβαλλοντική συνείδηση, στην επάρκεια σε τεχνολογία και ανθρώπινο δυναμικό και στο αποτελεσματικό νομικό πλαίσιο.
Στη χώρα μας αν και το νομικό πλαίσιο είναι ιδιαίτερα σκληρό, υπάρχει μεγάλο πρόβλημα στον κατακερματισμό των αρμοδίων για τα δάση φορέων. Το ορθόν θα ήταν να υπήρχε ένα ενιαίος φορέας δασοπροστασίας και όχι η πρόληψη και η αποκατάσταση των δασών να βρίσκονται στα χέρια διαφορετικών υπευθύνων. Το δάσος είναι ένας αδιάσπαστος ενιαίος χώρος από όπου οι δασολόγοι, οι πλέον γνωρίζοντες δηλαδή, δεν μπορούν να είναι απόντες.
Ο κ. Αναστάσιος Παπασταύρου είναι καθηγητής στο Τμήμα Δασολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Η φωτιά είναι… παρεξηγημένη
* Φωτιά και βλάστηση συνυπάρχουν σε έναν αέναο κύκλο που αν σπάσει ο κύκλος θα διαλυθεί και δεν θα υπάρξουν δάση και φυσικά δεν θα υπάρχουν τότε ούτε πυρκαϊές. Για να καταφέρουν τα φυτά να επιβιώσουν από τις φλόγες, ανέπτυξαν θαυμαστές προσαρμογές
________________________________________
Από τη μεγάλη φωτιά που ξέσπασε στις 24 Αυγούστου στο Αϊνταχο
________________________________________
Είναι δύσκολο να αναφέρεσαι στις δασικές πυρκαϊές, όταν αυτές σκόρπισαν για ακόμη μία φορά αβάσταχτο πόνο, θλίψη και απελπισία σε ολόκληρο το έθνος. Ωστόσο δουλειά του επιστήμονα είναι να αναφέρεται στα φαινόμενα με αντικειμενικότητα, αφήνοντας στην άκρη τα προσωπικά αισθήματα.
Οι δασικές πυρκαϊές είναι ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο σε περιοχές του πλανήτη με μεσογειακό τύπο κλίματος (θερμά και ξηρά καλοκαίρια) και προϋπάρχουν του ανθρώπου. Οι συχνές θερινές κεραυνοκαταιγίδες προκαλούσαν ανέκαθεν πυρκαϊές στα δάση. Με το πέρασμα των αιώνων και με τη διαδικασία της προσαρμογής δημιουργήθηκε ο μεσογειακός τύπος βλάστησης, η ύπαρξη του οποίου εξαρτάται σήμερα αποκλειστικά από τις πυρκαϊές.
Και στις πέντε περιοχές του πλανήτη που βρίσκονται υπό την επίδραση του μεσογειακού κλίματος (Μεσογειακή Λεκάνη, Καλιφόρνια, Χιλή, Ν. Αφρική και Ν. Αυστραλία), οι πυρκαϊές αποτελούν μόνιμο και επαναλαμβανόμενο φαινόμενο. Η συχνότητα των πυρκαϊών αυτών υπολογίζεται ότι πριν από τον άνθρωπο ήταν περίπου 100-150 χρόνια. Φωτιά και βλάστηση συνυπάρχουν σε έναν αέναο κύκλο που αν σπάσει ο κύκλος θα διαλυθεί και δεν θα υπάρξουν δάση και φυσικά δεν θα υπάρχουν τότε ούτε πυρκαϊές. Για να καταφέρουν τα φυτά να επιβιώσουν από τις φλόγες, ανέπτυξαν θαυμαστές προσαρμογές είτε προφυλάσσοντας τα σπόρια σε άκαυτα κουκουνάρια ή σε σχισμές του εδάφους είτε διατηρώντας ένα απόθεμα οφθαλμών ασφαλείς κάτω από το έδαφος.
Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κανένα παράδειγμα μεσογειακού δάσους που κάηκε, προστατεύθηκε και δεν αναγεννήθηκε. Ωστόσο ο ρόλος της φωτιάς έχει παρεξηγηθεί, επειδή η δράση της συνδυάστηκε με τη μεταπυρική ανθρώπινη δραστηριότητα (βοσκή, καταπατήσεις κτλ.) και με την καταστροφή περιουσιών, ακόμη και της απώλειας ζωών.
Η αλήθεια είναι ότι η φωτιά, καθώς αποτελεί οικολογικό παράγοντα, ο άνθρωπος αδυνατεί να την ελέγξει παρά την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Είτε υπάρξει ο εμπρηστής είτε όχι κάθε δάσος είναι υποψήφιο να καεί. Αν λάβουμε υπόψη μας ότι στην πραγματικότητα κάθε δάσος είναι στην ουσία ένα εργοστάσιο παραγωγής καύσιμης ύλης, μπορούμε να καταλάβουμε ότι όσο αργότερα συμβαίνει μια φωτιά τόσο η συγκέντρωση καυσίμων θα κάνει το φαινόμενο ακόμη πιο βίαιο όταν συμβεί. Η δασική φωτιά έχει τη δύναμη ηφαιστείου, τυφώνα ή σεισμού. Αν αυτή η σκληρή αλήθεια είχε ειπωθεί με θάρρος πριν από μερικές δεκαετίες, πολλές καταπατήσεις στα δάση θα είχαν αποφευχθεί αφού οι τεράστιοι κίνδυνοι θα αποτελούσαν ανασταλτικό παράγοντα.
Σε καιρικές συνθήκες όπως η φετινή η εμφάνιση των πυρκαϊών δε χρειάζεται τη συνδρομή των εμπρηστών, πολύ δε περισσότερο τη διοργάνωση ειδικών καταστροφικών σχεδίων. Οχι ότι δεν υπάρχουν δόλιοι εμπρηστές, όμως είναι επικίνδυνο να εφησυχάζουν οι πολίτες και να πιστεύουν ότι δεν είναι ικανοί να προκαλέσουν φωτιά από αμέλεια. Κάθε χρόνο καταγράφονται τόσες φωτιές από αμέλεια που δεν χρειάζεται κανένα οργανωμένο ή μη σχέδιο εμπρησμών. Η άγνοια της συμπεριφοράς της φωτιάς ακόμη και σε ανώτατο επίπεδο υπηρεσιών είναι τόση, ώστε ένα κλασικό χαρακτηριστικό φαινόμενο όπως είναι τα άλματα της φωτιάς εξαιτίας των καυτρών, και η εμφάνιση πολλών συγχρόνως μετώπων να θεωρείται απόδειξη εμπρησμών.
Η διαφορά μεταξύ των πυρκαϊών της χώρας μας και των υπόλοιπων περιοχών είναι ότι στην Ελλάδα όλο το σύστημα αντιμετώπισής τους κινείται σε καθαρά ερασιτεχνικό επίπεδο, για τον λόγο αυτόν η καταστροφικότητα παίρνει τραγικές διαστάσεις. Δεν υπάρχουν κεντρικές πολιτικές πρόληψης και κατάσβεσης. Διαφορετικά υπουργεία που ελάχιστη επικοινωνία διατηρούν μεταξύ τους διαχειρίζονται μέρος του προβλήματος. Η κατάσβεση ανατέθηκε σε μια υπηρεσία που αγνοεί τον χώρο, την ποιότητα και την ποσότητα των δασών, αλλά και την οικολογική αξία των διαφόρων ειδών. Η δασοφοβική Πυροσβεστική Υπηρεσία ποτέ δεν θα τολμήσει να κυνηγήσει τη φωτιά, απλά θα την κυνηγά από πίσω, ενθαρρύνοντας τις φήμες περί σχεδίων εμπρηστών, περί αδύναμου ανθρώπινου δυναμικού, περί απουσίας μέσων.
Για να βελτιωθεί η κατάσταση πρέπει να αναθεωρηθεί ολόκληρο το σύστημα. Η επαναφορά της ευθύνης στη Δασική Υπηρεσία ή η δημιουργία του ενιαίου φορέα δασοπυρόσβεσης θα είναι το πρώτο βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Το επόμενο είναι να μάθουμε τους πολίτες να ζουν με τις δασικές πυρκαϊές, χωρίς να κινδυνεύουν οι ίδιοι και οι περιουσίες τους. Μόνο τότε θα συμβαδίσουμε με τις υπόλοιπες προηγμένες χώρες και θα σταματήσουμε τον μόνιμο θρήνο. Δεν χρειάζεται γενναιότητα. Χρειάζεται γνώση.
Ο κ. Παύλος Κωνσταντινίδης είναι ερευνητής του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης-ΕΘΙΑΓΕ.
"WWF
Απαραίτητο μέτρο για προστασία της πανίδας στις πυρόπληκτες περιοχές"
Άμεση απαγόρευση του κυνηγιού, τουλάχιστον για την
τρέχουσα κυνηγετική περίοδο ζητά η περιβαλλοντική οργάνωση WWF Ελλάς.Αν και το επιθυμητό θα ήταν να απαγορευτεί το κυνήγι σε ολόκληρη την Ελλάδα, καταρχήν είναι απαραίτητο η απαγόρευση να αφορά τις ευρύτερες περιοχές της Πελοποννήσου, της Αττικής, της Εύβοιας και του Πηλίου, καθώς και κάποιες περιφερειακές αυτών ζώνες στις οποίες αναμένεται να καταφύγει η ορνιθοπανίδα που έχει πληγεί.
Λαμβάνοντας ως δεδομένες τις τραγικές διαστάσεις των πυρκαγιών αυτού του καλοκαιριού, το WWF Ελλάς θεωρεί αμέσως απαραίτητη τη λήψη αυτού του μέτρου και καλεί τους κατά τόπους κυνηγετικούς συλλόγους και την Κυνηγετική Συνομοσπονδία Ελλάδας σε συστράτευση για την αντιμετώπιση των ακόμα ανυπολόγιστων επιπτώσεων της καταστροφής στην ελληνική φύση.
Το WWF Ελλάς στις καμμένες περιοχές της Πελοποννήσου
Αθήνα, 2/9/2007: Στην αποτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων στις περιοχές της Πελοποννήσου που επλήγησαν από τις καταστροφικές πυρκαγιές προχωρά το WWF Ελλάς. Συνεργάτες της οργάνωσης θα επισκεφτούν τις επομένες μέρες τις καμμένες δασικές εκτάσεις.
Η εθνική κληρονομιά που χάθηκε στις φλόγες της Πελοποννήσου
Με τις μανιασμένες πυρκαγιές των τελευταίων δύο εβδομάδων χάσαμε ένα ανυπολόγιστο φυσικό κεφάλαιο που αποτελείται από μερικούς από τους σημαντικότερους πυρήνες βιοποικιλότητας:
Φαράγγι Βουραϊκού (pSCI: GR2320003)
Το φαράγγι του Βουραϊκού πήρε τ’ όνομά του από τον ποταμό που διατρέχει τον Νομό Αχαΐας. Καθ’ όλη την πορεία του ποταμού δημιουργούνται όμορφες υδάτινες διαδρομές με πλούσια παρόχθια υδροχαρή βλάστηση που σε μερικά σημεία, όπως στην περιοχή Κάτω Ζαχλωρού-Καλαβρύτων, δημιουργεί παραποτάμια δάση που σπάνια απαντώνται σήμερα στην Πελοπόννησο. Η βιοποικιλότητα του φαραγγιού ήταν μοναδική. Χλωριδικά, μπορούσε κάποιος να συναντήσει από κεφαλληνιακή ελάτη (ενδημικό της Ελλάδας) στα ψηλά σημεία των πλαγιών του φαραγγιού μέχρι αρκεύθους, δρύες, πλατάνια, φτελιές, καστανιές και πολλά είδη υδροχαρούς βλάστησης στα χαμηλότερα. Πολύ ενδιαφέρουσα ήταν και η πανίδα της περιοχής με πιο σημαντικά είδη αυτά της βίδρας και των διαφόρων ερπετών καθώς και κάποιων αρπαχτικών που κυριαρχούσαν στην περιοχή.
Δάσος και λίμνη Καϊάφα . Το δάσος και η λίμνη Καϊάφα του Νομού Ηλείας αποτελούσε ένα μοναδικό παράκτιο φυσικό στολίδι με μοναδική βιοποικιλότητα. Χαρακτηριστικά αυτής της βιοποικιλότητας ήταν τα τρία σπουδαία διαφορετικά οικοσυστήματα τα οποία συνέθεταν το τοπίο. Οι σπάνιες παράκτιες αμμοθίνες, το εξαιρετικής δομής, υγιέστατο πευκοδάσος αποτελούμενο από χαλέπιο πεύκη, κουκουναριές σε μίξη με άλλα αείφυλλα πλατύφυλλα, καθώς και η υδροχαρής βλάστηση της λίμνης. Σπουδαία ήταν και η πανίδα της περιοχής με πιο χαρακτηριστικά τα σπάνια είδη χελωνών της περιοχής (Γραμμωτή, Ονυχοχελώνα, Θαλάσσια caretta).
Φαράγγι της Νέδας
Το φαράγγι της Νέδας πήρε τ’ όνομά του από τον μοναδικό ποταμό με θηλυκό όνομα, την Νέδα. Η Νέδα πηγάζει από το όρος Λύκαιο της Μεσσηνίας. Διανύοντας μια διαδρομή 32 χιλιομέτρων που αποτελεί φυσικό σύνορο των νομών Ηλείας και Μεσσηνίας το ποτάμι εκβάλλει στο Ιόνιο, λίγο έξω από την Κυπαρισσία. Αν και δεν υπήρχε κάποιο ιδιαίτερο καθεστώς προστασίας, το φαράγγι της Νέδας ήταν περιοχή απεριόριστου φυσικού κάλλους. Μοναδική υδροχαρής βλάστηση, κατάφυτες πλαγιές με είδη της ευμεσογειακής βλάστησης αλλά και με ιδιαίτερα πλούσια πανίδα, αποτελούμενη από βίδρες, σπάνια ερπετά και είδη νυχτερίδων που φιλοξενούνταν στο σπήλαιο του Στομίου, προσέδιδαν μια ιδιαίτερη οικολογική αξία στην περιοχή. Ο Ταΰγετος (2407 μ.) μαζί με την οροσειρά του Πάρνωνα, είναι οι παλαιότερες περιοχές της Πελοποννήσου. Τα δασικά οικοσυστήματα του βουνού συντίθονται κυρίως από την ενδημική, για την Ελλάδα, κεφαλληνιακή ελάτη και από υπέροχες συστάδες μαύρης πεύκης. Ο Ταΰγετος είναι ένας βοτανικός παράδεισος με περισσότερα από 160 ενδημικά είδη, εκ των οποίων 21 είναι τοπικά ενδημικά. Οι βιότοποι του Ταϋγέτου φιλοξενούν επίσης μια αρκετά πλούσια πανίδα με πιο σημαντικά είδη τα διάφορα αρπαχτικά καθώς και τα λιγοστά τσακάλια. Ανεπίσημες αναφορές κάνουν λόγο για ύπαρξη ατόμων αγριόγατου, ωστόσο, δεν υπάρχει καμιά επίσημη καταγραφή τα τελευταία χρόνια. Δεν έχουμε ακόμα μια πλήρη εικόνα της καταστροφής από την πρόσφατη πυρκαγιά, όμως μπορούμε με βεβαιότητα να πούμε ότι έστω και ένα στρέμμα καμένο σε Ταΰγετο και Πάρνωνα, αποτελεί καταστροφή.
Ο Πάρνωνας (1935 μ.), όπως και ο Ταΰγετος, φιλοξενεί εκτενή δάση
κεφαλληνιακής ελάτης και μαύρης πεύκης. Ωστόσο, το σπανιότερο δασικό
οικοσύστημα του είναι οι συστάδες με τη συριακή άρκευθο, η οποία δεν
υπάρχει πουθενά αλλού στην Ευρώπη. Σημαντικές εκτάσεις του βουνού
καλύπτονται επίσης από καστανιές σε άριστη οικολογική κατάσταση. Στον
Πάρνωνα απαντώνται περίπου 100 ενδημικά φυτικά είδη εκ των οποίων τα 6
είναι τοπικά ενδημικά. Οι τρομερή ποικιλία των βιοτόπων του, έχει ως
αποτέλεσμα την ύπαρξη αρκετών ειδών ζώων, με πιο σημαντικά: το τσακάλι,
σπάνιες νυχτερίδες, αρκετά σπάνια ερπετά καθώς και έναν σημαντικό αριθμό
από διάφορα είδη αρπαχτικών.
Ολυμπία (pSCI: GR2330004)
Η περιοχή γύρω από την αρχαία Ολυμπία, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της μεσογειακής βλάστησης. Η περιοχή αποτελεί ένα μωσαϊκό δασικών και αγροδασικών οικοσυστημάτων με μεγάλη βιοποικιλότητα, κυρίως πανιδικά, χωρίς ωστόσο να φιλοξενεί σπάνια ή ενδημικά φυτά.
Όροι Μαρμπας και Κλωκός φαράγγι Σελινούντα (pSCI: GR2320005)
Στην μεγάλη φωτιά του Ιουλίου 2007 στην Αιγιαλεία κάηκαν σημαντικά κομμάτια αυτής της πολύτιμης, οικολογικά, περιοχής. Η περιοχή φιλοξενεί 7 ενδημικά φυτικά είδη, χωρίς ωστόσο να έχουμε μια ολοκληρωμένη χλωριδική μελέτη, η οποία πιθανότατα θα ανέβαζε το αριθμό αυτόν κατά πολύ. Στην περιοχή υπάρχει η μοναδική αποικία γυπών στην Πελοπόννησο, ενώ απαντώνται πολλά ακόμα είδη πουλιών, γεγονός που οδήγησε στον χαρακτηρισμό της περιοχής ως «Σημαντική Περιοχή για την Ορνιθοπανίδα» (ΙΒΑ) και ως «Περιοχή Ειδικής Προστασίας» (SPA: GR2320010).
Νωρίτερα το καλοκαίρι, χάσαμε και άλλα δάση με τεράστια οικολογική σημασία. Η Πάρνηθα, δάση του Γράμμου, της Πρέσπας και του Πηλίου που κάηκαν, συμπληρώνουν τη μαύρη λίστα των οικολογικών απωλειών αυτού του καλοκαιριού. Μερικά από αυτά τα δάση πολύ δύσκολα θα αναγεννηθούν, αν δεν τα αφήσουμε στην ησυχία τους για μερικές δεκαετίες….
Γιατί τέτοια καταστροφή;
Αυτό το ερώτημα μας βασανίζει όλους, γιατί η απάντηση δεν είναι τόσο απλή. Αν και είναι νωρίς να αποδώσουμε ευθύνες, σίγουρα μπορούμε να μιλήσουμε για έναν θανατηφόρο συνδυασμό μακρόχρονης πολιτικής αδιαφορίας και κοινωνικής απαξίωσης της δασικής μας κληρονομιάς, εξαιρετικά ελλιπούς σχεδιασμού των μηχανισμών πρόληψης και καταστολής των δασικών πυρκαγιών, οργανωμένων εγκληματικών συμφερόντων που λυμαίνονται τη δασική γη και ακραίων κλιματικών φαινομένων.
Oι πυρκαγιές ξεγύμνωσαν την πολιτική απαξίωση για οτιδήποτε περιβαλλοντικό που χαρακτηρίζει όλες ανεξαιρέτως τις τελευταίες κυβερνήσεις μας. Απειλητικές προτάσεις για αναθεώρηση του περίφημου άρθρου 24 του Συντάγματος το 2001 που προασπίζει θεσμικά το φυσικό περιβάλλον, ίδιες προτάσεις και το 2007. Ποτέ καμία κυβέρνηση δεν τόλμησε να ολοκληρώσει το δασολόγιο, με αποτέλεσμα η συντεταγμένη πολιτεία να μην έχει επίσημα κατοχυρωμένα τα όρια του δάσους και των δασικών εκτάσεων. Ποτέ καμία κυβέρνηση δεν τόλμησε να κατεδαφίσει τα περισσότερα από 1.0ΟΟ.ΟΟΟ αυθαίρετα που έχουν καλύψει ανυπολόγιστες δασικές και παράκτιες εκτάσεις. Όλες οι κυβερνήσεις προχώρησαν σε νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων ή σχετικές υποσχέσεις, ιδιαίτερα προ εκλογών. Κανένας πρωθυπουργός δε δέχθηκε να συναντηθεί με περιβαλλοντικές οργανώσεις για την καλύτερη θωράκιση του φυσικού μας πλούτου.
Αν υπάρχει κάτι παρήγορο είναι πως η ελληνική κοινωνία σηκώνεται από την πολυθρόνα και είτε μοναχικά μπροστά από το κομπιούτερ, είτε μαζικά μπροστά από τη Βουλή διαμαρτύρεται, στιγματίζει, θρηνεί και προτείνει. Στις 8 Ιουλίου, 7.500 αγανακτισμένοι πολίτες με την καταστροφή της Πάρνηθας κινητοποιήθηκαν μέσω sms και email από μια παρέα και βροντοφώναξαν μπροστά από τη Βουλή ότι η προστασία του περιβάλλοντος είναι θέμα που πλέον μας απασχολεί όλους. Στις 29 Αυγούστου, 10.000 μαυροντυμένοι πολίτες που κινητοποιήθηκαν από μπλόγκερς και θρήνησαν σιωπηλά για τους νεκρούς και τα χαμένα δάση της Πελοποννήσου και της Εύβοιας, επίσης σιωπηλά διατράνωσαν την απαίτηση αυτό το κακό να σταματήσει εδώ. Και στις δύο κινητοποιήσεις, το WWF Ελλάς συμμετείχε με ενθουσιασμό. Όλες αυτές οι κινητοποιήσεις ξεφεύγουν από τους παραδοσιακούς τρόπους διαμαρτυρίας. Δεν διοργανώνονται από κάποιο κόμμα ή συνδικάτο, δεν υποκρύπτουν καμία πολιτική ή προσωπική σκοπιμότητα, αποτελούν αυθόρμητη αντίδραση που θα πρέπει απαραιτήτως να ληφθεί υπόψη από τους πολιτικώς ιθύνοντες αυτής της χώρας.
Η επόμενη μέρα
Μόλις σταματήσει να καπνίζει η γη, το WWF Ελλάς θα βγει στα καμένα για να εκτιμήσει το μέγεθος της καταστροφής και να διατυπώσει επείγουσες κατευθύνσεις για την απρόσκοπτη αναγέννησή τους. Σίγουρα όμως αυτά τα μέτρα θα είναι άχρηστα, αν δεν τύχουν ευρείας στήριξης, τόσο σε πολιτικό επίπεδο, όσο και από τις αρμόδιες διοικητικές υπηρεσίες και τις τοπικές κοινωνίες. Η αναγέννηση των δασών μας, συνεπάγεται και συνειδητοποίηση από όλους μας πως το δάσος είναι πηγή ζωής και αποτελεί βάση για σχεδόν όλες τις οικονομικές δραστηριότητες αυτών των περιοχών και κυρίως τον τουρισμό και την αγροτική παραγωγή. Ας μην ξεχνάμε πως αυτά τα ευαίσθητα φυσικά συστήματα εγγυώνται τις καλές κλιματικές συνθήκες, την επάρκεια σε νερό, την καθαρότητα του αναπνεόμενου αέρα, την ομορφιά του τοπίου.
Η δράση του WWF Ελλάς χρειάζεται την υποστήριξή σας !
Σε συνέχεια των συνταρακτικών φετινών καταστροφών, στο WWF Ελλάς σχεδιάζουμε για άλλη μία φορά να εντείνουμε σημαντικά τις προσπάθειές μας για την αντιμετώπιση όλων αυτών των ζητημάτων, για την περιφρούρηση των φυσικών θησαυρών μας, ακόμα και μετά την καταστροφή, και για την ενδυνάμωση της πρόσβασης του πολίτη στη δικαιοσύνη για τη διαφύλαξη του περιβαλλοντικού κεκτημένου. Πολύ σύντομα θα ανακοινωθεί από την οργάνωση μία ολοκληρωμένη δέσμη μέτρων που θα κατευθύνονται προς αυτούς τους σκοπούς.
Σε ό,τι αφορά τις πιο σημειακές παρεμβάσεις της οργάνωσης αυτόν τον καιρό, και πέραν των όσων δράσεων υλοποιούνται για την Πάρνηθα οι οποίες και ανακοινώνονται τακτικά, η οργάνωση τις αμέσως επόμενες μέρες σκοπεύει να υλοποιήσει τα ακόλουθα:
– Συνέχιση των εντατικών πυροφυλάξεων στην Πίνδο (σε συνεργασία με την οργάνωση Καλλιστώ) και στο δάσος της Δαδιάς.
– Δορυφορική αποτύπωση των επιπτώσεων των πυρκαγιών στην Πελοπόννησο, την Εύβοια, τον Γράμμο και τις Πρέσπες, και ευρεία δημοσιοποίηση των σχετικών στοιχείων.
– Σύσταση ειδικής διεπιστημονικής ομάδας για αυτοψίες στις περιοχές της Πελοποννήσου και της Εύβοιας, με στόχο την καταγραφή των καταστροφών στο φυσικό περιβάλλον, την αναγνώριση άμεσων αναγκών παρέμβασης και τη συνεργασία με τοπικές υπηρεσίες και οργανώσεις.
– Σύσταση ομάδας εργασίας από ειδικευμένους επιστήμονες με σκοπό την υποστήριξη των προσπαθειών αποκατάστασης των κατεστραμμένων περιοχών, σε συνεργασία και με τη Διεθνή Ένωση για την Προστασία του Περιβάλλοντος (IUCN)
– Συνεργασία με την Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών και την περιβαλλοντική Οργάνωση Καλλιστώ για τον προσδιορισμό των αναγκαίων μέτρων προστασίας και αποκατάστασης στις περιοχές των Πρεσπών και του Γράμμου, αντίστοιχα.
– Παρακολούθηση των έργων αποκατάστασης και προστασίας και συνεχής σχετική ενημέρωση του κοινού.
Ολυμπία (pSCI: GR2330004)
Η περιοχή γύρω από την αρχαία Ολυμπία, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της μεσογειακής βλάστησης. Η περιοχή αποτελεί ένα μωσαϊκό δασικών και αγροδασικών οικοσυστημάτων με μεγάλη βιοποικιλότητα, κυρίως πανιδικά, χωρίς ωστόσο να φιλοξενεί σπάνια ή ενδημικά φυτά.
Όροι Μαρμπας και Κλωκός φαράγγι Σελινούντα (pSCI: GR2320005)
Στην μεγάλη φωτιά του Ιουλίου 2007 στην Αιγιαλεία κάηκαν σημαντικά κομμάτια αυτής της πολύτιμης, οικολογικά, περιοχής. Η περιοχή φιλοξενεί 7 ενδημικά φυτικά είδη, χωρίς ωστόσο να έχουμε μια ολοκληρωμένη χλωριδική μελέτη, η οποία πιθανότατα θα ανέβαζε το αριθμό αυτόν κατά πολύ. Στην περιοχή υπάρχει η μοναδική αποικία γυπών στην Πελοπόννησο, ενώ απαντώνται πολλά ακόμα είδη πουλιών, γεγονός που οδήγησε στον χαρακτηρισμό της περιοχής ως «Σημαντική Περιοχή για την Ορνιθοπανίδα» (ΙΒΑ) και ως «Περιοχή Ειδικής Προστασίας» (SPA: GR2320010).
Νωρίτερα το καλοκαίρι, χάσαμε και άλλα δάση με τεράστια οικολογική σημασία. Η Πάρνηθα, δάση του Γράμμου, της Πρέσπας και του Πηλίου που κάηκαν, συμπληρώνουν τη μαύρη λίστα των οικολογικών απωλειών αυτού του καλοκαιριού. Μερικά από αυτά τα δάση πολύ δύσκολα θα αναγεννηθούν, αν δεν τα αφήσουμε στην ησυχία τους για μερικές δεκαετίες….
Γιατί τέτοια καταστροφή;
Αυτό το ερώτημα μας βασανίζει όλους, γιατί η απάντηση δεν είναι τόσο απλή. Αν και είναι νωρίς να αποδώσουμε ευθύνες, σίγουρα μπορούμε να μιλήσουμε για έναν θανατηφόρο συνδυασμό μακρόχρονης πολιτικής αδιαφορίας και κοινωνικής απαξίωσης της δασικής μας κληρονομιάς, εξαιρετικά ελλιπούς σχεδιασμού των μηχανισμών πρόληψης και καταστολής των δασικών πυρκαγιών, οργανωμένων εγκληματικών συμφερόντων που λυμαίνονται τη δασική γη και ακραίων κλιματικών φαινομένων.
Oι πυρκαγιές ξεγύμνωσαν την πολιτική απαξίωση για οτιδήποτε περιβαλλοντικό που χαρακτηρίζει όλες ανεξαιρέτως τις τελευταίες κυβερνήσεις μας. Απειλητικές προτάσεις για αναθεώρηση του περίφημου άρθρου 24 του Συντάγματος το 2001 που προασπίζει θεσμικά το φυσικό περιβάλλον, ίδιες προτάσεις και το 2007. Ποτέ καμία κυβέρνηση δεν τόλμησε να ολοκληρώσει το δασολόγιο, με αποτέλεσμα η συντεταγμένη πολιτεία να μην έχει επίσημα κατοχυρωμένα τα όρια του δάσους και των δασικών εκτάσεων. Ποτέ καμία κυβέρνηση δεν τόλμησε να κατεδαφίσει τα περισσότερα από 1.0ΟΟ.ΟΟΟ αυθαίρετα που έχουν καλύψει ανυπολόγιστες δασικές και παράκτιες εκτάσεις. Όλες οι κυβερνήσεις προχώρησαν σε νομιμοποιήσεις αυθαιρέτων ή σχετικές υποσχέσεις, ιδιαίτερα προ εκλογών. Κανένας πρωθυπουργός δε δέχθηκε να συναντηθεί με περιβαλλοντικές οργανώσεις για την καλύτερη θωράκιση του φυσικού μας πλούτου.
Αν υπάρχει κάτι παρήγορο είναι πως η ελληνική κοινωνία σηκώνεται από την πολυθρόνα και είτε μοναχικά μπροστά από το κομπιούτερ, είτε μαζικά μπροστά από τη Βουλή διαμαρτύρεται, στιγματίζει, θρηνεί και προτείνει. Στις 8 Ιουλίου, 7.500 αγανακτισμένοι πολίτες με την καταστροφή της Πάρνηθας κινητοποιήθηκαν μέσω sms και email από μια παρέα και βροντοφώναξαν μπροστά από τη Βουλή ότι η προστασία του περιβάλλοντος είναι θέμα που πλέον μας απασχολεί όλους. Στις 29 Αυγούστου, 10.000 μαυροντυμένοι πολίτες που κινητοποιήθηκαν από μπλόγκερς και θρήνησαν σιωπηλά για τους νεκρούς και τα χαμένα δάση της Πελοποννήσου και της Εύβοιας, επίσης σιωπηλά διατράνωσαν την απαίτηση αυτό το κακό να σταματήσει εδώ. Και στις δύο κινητοποιήσεις, το WWF Ελλάς συμμετείχε με ενθουσιασμό. Όλες αυτές οι κινητοποιήσεις ξεφεύγουν από τους παραδοσιακούς τρόπους διαμαρτυρίας. Δεν διοργανώνονται από κάποιο κόμμα ή συνδικάτο, δεν υποκρύπτουν καμία πολιτική ή προσωπική σκοπιμότητα, αποτελούν αυθόρμητη αντίδραση που θα πρέπει απαραιτήτως να ληφθεί υπόψη από τους πολιτικώς ιθύνοντες αυτής της χώρας.
Η επόμενη μέρα
Μόλις σταματήσει να καπνίζει η γη, το WWF Ελλάς θα βγει στα καμένα για να εκτιμήσει το μέγεθος της καταστροφής και να διατυπώσει επείγουσες κατευθύνσεις για την απρόσκοπτη αναγέννησή τους. Σίγουρα όμως αυτά τα μέτρα θα είναι άχρηστα, αν δεν τύχουν ευρείας στήριξης, τόσο σε πολιτικό επίπεδο, όσο και από τις αρμόδιες διοικητικές υπηρεσίες και τις τοπικές κοινωνίες. Η αναγέννηση των δασών μας, συνεπάγεται και συνειδητοποίηση από όλους μας πως το δάσος είναι πηγή ζωής και αποτελεί βάση για σχεδόν όλες τις οικονομικές δραστηριότητες αυτών των περιοχών και κυρίως τον τουρισμό και την αγροτική παραγωγή. Ας μην ξεχνάμε πως αυτά τα ευαίσθητα φυσικά συστήματα εγγυώνται τις καλές κλιματικές συνθήκες, την επάρκεια σε νερό, την καθαρότητα του αναπνεόμενου αέρα, την ομορφιά του τοπίου.
Η δράση του WWF Ελλάς χρειάζεται την υποστήριξή σας !
Σε συνέχεια των συνταρακτικών φετινών καταστροφών, στο WWF Ελλάς σχεδιάζουμε για άλλη μία φορά να εντείνουμε σημαντικά τις προσπάθειές μας για την αντιμετώπιση όλων αυτών των ζητημάτων, για την περιφρούρηση των φυσικών θησαυρών μας, ακόμα και μετά την καταστροφή, και για την ενδυνάμωση της πρόσβασης του πολίτη στη δικαιοσύνη για τη διαφύλαξη του περιβαλλοντικού κεκτημένου. Πολύ σύντομα θα ανακοινωθεί από την οργάνωση μία ολοκληρωμένη δέσμη μέτρων που θα κατευθύνονται προς αυτούς τους σκοπούς.
Σε ό,τι αφορά τις πιο σημειακές παρεμβάσεις της οργάνωσης αυτόν τον καιρό, και πέραν των όσων δράσεων υλοποιούνται για την Πάρνηθα οι οποίες και ανακοινώνονται τακτικά, η οργάνωση τις αμέσως επόμενες μέρες σκοπεύει να υλοποιήσει τα ακόλουθα:
– Συνέχιση των εντατικών πυροφυλάξεων στην Πίνδο (σε συνεργασία με την οργάνωση Καλλιστώ) και στο δάσος της Δαδιάς.
– Δορυφορική αποτύπωση των επιπτώσεων των πυρκαγιών στην Πελοπόννησο, την Εύβοια, τον Γράμμο και τις Πρέσπες, και ευρεία δημοσιοποίηση των σχετικών στοιχείων.
– Σύσταση ειδικής διεπιστημονικής ομάδας για αυτοψίες στις περιοχές της Πελοποννήσου και της Εύβοιας, με στόχο την καταγραφή των καταστροφών στο φυσικό περιβάλλον, την αναγνώριση άμεσων αναγκών παρέμβασης και τη συνεργασία με τοπικές υπηρεσίες και οργανώσεις.
– Σύσταση ομάδας εργασίας από ειδικευμένους επιστήμονες με σκοπό την υποστήριξη των προσπαθειών αποκατάστασης των κατεστραμμένων περιοχών, σε συνεργασία και με τη Διεθνή Ένωση για την Προστασία του Περιβάλλοντος (IUCN)
– Συνεργασία με την Εταιρεία Προστασίας Πρεσπών και την περιβαλλοντική Οργάνωση Καλλιστώ για τον προσδιορισμό των αναγκαίων μέτρων προστασίας και αποκατάστασης στις περιοχές των Πρεσπών και του Γράμμου, αντίστοιχα.
– Παρακολούθηση των έργων αποκατάστασης και προστασίας και συνεχής σχετική ενημέρωση του κοινού.
"Οι μεγάλοι αμαρτωλοί"
* Η ενεργειακή πολιτική των ΗΠΑ, της Κίνας, της Ρωσίας θυμίζει αρχαία ελληνική τραγωδία: Ολα κατευθύνονται προς ένα ολέθριο τέλος, όλοι το βλέπουν να έρχεται, όμως κανείς δεν μπορεί να αποβάλει την ανελεύθερή του συμπεριφορά__________________
Κατ’ αρχάς μια διαπίστωση: Η έκθεση του ΟΗΕ για την προστασία του κλίματος εμπεριέχει λίγα νέα στοιχεία. Τα περισσότερα από τα αναφερόμενα δεδομένα ήταν έτσι ή αλλιώς γνωστά. Η διεθνής έξαψη λέει λοιπόν περισσότερα για την κατάσταση της κλιματικής πολιτικής, παρά για το ίδιο το κλίμα. Μέσω βιαστικών ανακοινώσεων Τύπου και κούφιων υποσχέσεων επιχειρείται να συγκαλυφθεί η ως τώρα νωθρότητα των υπευθύνων. Νωθρότητα που είχε αποτέλεσμα να μείνει η παγκόσμια πολιτική για το κλίμα πίσω από τις απαιτήσεις και τις δυνατότητές της. Αυτό αποδεικνύεται και από το Πρωτόκολλο του Κιότο: Ενώ το Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) – η επίσημη επιστημονική ομάδα στις διασκέψεις για την προστασία του κλίματος – θεωρούσε απαραίτητη την κατά 90% μείωση των καυσαερίων από το 1990 ως το 2050, το Πρωτόκολλο υποχρεώνει τις υπογράφουσες βιομηχανικές χώρες μόνο σε 5% – μείωση ως το 2012. Η έξαψη γι’ αυτό το ασυγχώρητο ναυάγιο θα έπρεπε λοιπόν να είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι εκείνη για την έκθεση του ΟΗΕ.
* Η Κίνα
Υπάρχουν φυσικά δικαιολογίες για τη νωθρότητα. Στην Κίνα, για παράδειγμα, παραπέμπουν στο γεγονός ότι «οι εξελιγμένες βιομηχανικές χώρες φέρουν την ιστορική ευθύνη για την αύξηση των αερίων που προκαλούν το «φαινόμενο του θερμοκηπίου»», όπως λέει ο κινέζος καθηγητής Παν Γιαχουά. Από αυτό εξάγεται το συμπέρασμα ότι η χώρα μπορεί να κάνει λιγότερες προσπάθειες για την προστασία του περιβάλλοντος απ’ ό,τι άλλες. Μπορεί η αντίρρηση να είναι ιστορικά σωστή, όχι όμως από την άποψη της ενεργειακής πολιτικής. Μια χώρα που αναπτύσσει την ενεργειακή υποδομή της θα μπορούσε να επενδύσει ευκολότερα σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μέσω προγραμματισμένης κατεύθυνσης των δαπανών. Στην Ευρώπη έχουμε πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες γι’ αυτό. Κι αυτό επειδή πρέπει να καταργήσουμε πρώτα τις καθιερωμένες μορφές ενέργειας, για να έχουμε στη συνέχεια χώρο και μέσα για ανανεώσιμες ενεργειακές μορφές.
* Οι ΗΠΑ
Αυτό ισχύει και για τις ΗΠΑ. Μόνο που εκεί δεν βλέπει κανείς πολλή θέληση για αλλαγές. Μερικοί θα αντέλεγαν εδώ ότι υπάρχει ήδη αλλαγή πλεύσης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στον λόγο του για την κατάσταση του έθνους τον περασμένο Ιανουάριο, για παράδειγμα, ο πρόεδρος Μπους εξήγγειλε αυστηρότερες ρυθμίσεις για την κατανάλωση βενζίνης στα αυτοκίνητα. Η συνολική κατανάλωση, πρόσθεσε, θα μειωθεί κατά το ένα πέμπτο τα ερχόμενα 10 χρόνια. Εδώ όμως πρόκειται για υποκρισία. Απόδειξη, η δήλωση του αμερικανού υπουργού ενέργειας Σάμουελ Μπόντμαν, ότι το μερίδιο των ΗΠΑ σε καυσαέρια είναι «μικρό, αν δει κανείς τι συμβαίνει στον υπόλοιπο κόσμο». Στην πραγματικότητα, βέβαια, το ένα τέταρτο των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακος προέρχεται από τις ΗΠΑ, παρ’ όλο που στη χώρα αυτή κατοικεί μόνο το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού. Μπορεί λοιπόν ο Σάμουελ Μπόντμαν να είναι από τους λίγους που καταφέρνουν να παρουσιάζουν τέτοια ρύπανση ως «μικρή». Τα λόγια του όμως δείχνουν ότι η δήθεν στροφή του προέδρου του είναι προσποιητή.
* Η Ρωσία
Από αυτή την άποψη, η Ρωσία συμπεριφέρεται πιο ειλικρινά: Από τη ρωσική κυβέρνηση δεν υπήρξε καμία επίσημη ανακοίνωση για την έκθεση του ΟΗΕ. Η μοναδική αντίδρασή της σε αυτό ήταν ότι απέρριψε, μαζί με τις ΗΠΑ, την Ινδία και την Κίνα, την πρόταση για συγκρότηση οργάνωσης του ΟΗΕ για την προστασία του περιβάλλοντος. Η Ρωσία δεν κάνει λοιπόν καν τον κόπο να υποκρίνεται, αλλά επιδεικνύει αμακιγιάριστα τη δύναμή της. Τα ορυκτά κοιτάσματα της χώρας παραμένουν στρατηγικό εργαλείο για την αύξηση του γεωπολιτικού βάρους της. Βραχυπρόθεσμα, αυτό ήταν μάλιστα αποτελεσματικό. Μακροπρόθεσμα όμως όχι. Θα έπρεπε να διερωτηθεί κανείς ποιες θα είναι οι προοπτικές της Ρωσίας, όταν οι πηγές του πετρελαίου και του αερίου θα αρχίσουν να στερεύουν.
Το ότι θα στερέψουν είναι αναπόφευκτο, αλλά γι’ αυτό δεν είναι κανείς προετοιμασμένος. Η ενεργειακή πολιτική των ΗΠΑ, της Κίνας, της Ρωσίας και μερικών άλλων χωρών θυμίζει αρχαία ελληνική τραγωδία: Ολα κατευθύνονται προς ένα ολέθριο τέλος, όλοι το βλέπουν να έρχεται, όμως κανείς δεν μπορεί να αποβάλει την ανελεύθερή του συμπεριφορά.
* Η αλλαγή νοοτροπίας
Το μοιραίο είναι ότι από τη δεκαετία του ’70 είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας μπορούν να καλύψουν τις παγκόσμιες ενεργειακές ανάγκες. Οι παλιές μορφές, που προξενούν τα αναφερόμενα στην έκθεση του ΟΗΕ προβλήματα, μπορούν να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου.
Η μετάβαση σε νέες μορφές ενέργειας είναι εξάλλου και οικονομικά ελκυστική. Στην πατρίδα μου, τη Γερμανία, υπάρχει τελευταία ένα «μπουμ» στην παραγωγή εγκαταστάσεων για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Στον κλάδο αυτόν έχουν δημιουργηθεί 170.000 θέσεις εργασίας. Κι αυτό χάρη στο νέο νομικό πλαίσιο, που δίνει κίνητρα στους παραγωγούς της. Η προϋπόθεση γι’ αυτό ήταν η αλλαγή νοοτροπίας των υπεύθυνων πολιτικών παραγόντων. Αυτή η αλλαγή είναι παντού δυνατή, και η καλύτερη απόδειξη γι’ αυτό είναι ένας Ελληνας. Μέχρι πρότινος δεν θα περίμενε κανείς από τον επίτροπο της ΕΕ Σταύρο Δήμα, έναν συντηρητικό πολιτικό και πρώην δικηγόρο της Γουόλ Στριτ, ότι θα ανελάμβανε πρωτοποριακό ρόλο σε θέματα περιβάλλοντος. Ενδιάμεσα όμως χαρακτηρίζεται από τις γερμανικές εφημερίδες ως «Oko-Fighter» (αγωνιστής της οικολογίας). Τον δρόμο που χάραξε ο Δήμας θα μπορούσαν να ακολουθήσουν και άλλοι πολιτικοί – και όσο το ταχύτερο, τόσο καλύτερα για όλους μας.
Ο κ. Χέρμαν Σέερ είναι βουλευτής του γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, πρόεδρος του Παγκοσμίου Συμβουλίου για Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας και κάτοχος του εναλλακτικού βραβείου Νομπέλ του 1999.
Το ΒΗΜΑ, 18/02/2007 , Σελ.: B60
Όλο και συχνότερα, μεγάλες μάζες ανθρώπων εγκαταλείπουν τον τόπο τους σε αναζήτηση καλύτερης ζωής. Δεν φεύγουν όμως κυνηγημένοι από πολιτικούς διωγμούς, αλλά από την αποδάσωση, την παγκόσμια υπερθέρμανση, από φυσικές καταστροφές, από πυρηνικά και βιομηχανικά ατυχήματα.
Δεν πρόκειται για μικρούς αριθμούς ατόμων. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος του Καΐρου, σήμερα υπάρχουν 30 εκατομμύρια τέτοιοι πρόσφυγες, και ο αριθμός συνεχώς αυξάνει. Η Αναφορά Παγκόσμιων Καταστροφών που εκδίδεται κάθε χρόνο από τον Ερυθρό Σταυρό αναφέρει ότι εμφανίζονται 5.000 νέοι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες κάθε μέρα.
Ο διευθυντής του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP) Klaus Toepfer, ανεβάζει ακόμη περισσότερο τους αριθμούς. Εκτιμά ότι μέχρι το 2010 ο αριθμός των περιβαλλοντικών προσφύγων θα έχει φθάσει τα 50 εκατομμύρια, που σημαίνει ότι θα αυξάνονται με αριθμό 8.500 την ημέρα.
Ο πρώτος που προσδιόρισε την ύπαρξη περιβαλλοντικών προσφύγων ήταν ο El-Hinnawi, όταν δούλευε στο UNEP το 1985. Όμως, ακόμη δεν έχουν αναγνωριστεί επίσημα ως πρόσφυγες σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και έτσι δεν μπορούν καν να διεκδικήσουν προστασία ή άσυλο.
Η Σύμβαση της Γενεύης που υιοθετήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη το 1951, δεν καλύπτει τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες. Σύμφωνα με τη Σύμβαση πρόσφυγας είναι αυτός που υφίσταται διωγμό «λόγω της φυλής, της θρησκείας, της εθνικότητας, της συμμετοχής του σε κάποια κοινωνική ομάδα ή της συμφωνίας του με κάποια πολιτική άποψη».
Ο Επίτροπος των Ηνωμένων Εθνών για τους πρόσφυγες (UNHCR) ξεχωρίζει μεταξύ πολιτικών και «κοινωνικών» προσφύγων, τους οποίους υπολογίζει σε περίπου 20 εκατομμύρια, και τους οποίους απλά θεωρεί ανθρώπους που έχουν μετακινηθεί από τον τόπο τους (displaced persons).
Η Σύμβαση της Γενεύης δεν είναι επαρκής, λένε οι οργανώσεις που βοηθούν τους πρόσφυγες. Είναι υπερβολικά συνδεδεμένη με την κατάσταση που επικρατούσε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε σχεδιαστεί για να επιλύσει τα προβλήματα εκείνης της εποχής.
Ακτιβιστές και ειδικοί από 22 χώρες συγκεντρώθηκαν πρόσφατα στη Βενετία της Ιταλίας στη δεύτερη Διεθνή Συνάντηση για τους Πρόσφυγες και τους Ζητούντες Άσυλο, έπ’ ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας Προσφύγων. Η συνάντηση οργανώθηκε από μια ιταλική μη-κυβερνητική οργάνωση (A.R.I. Onlus) σε συνεργασία με τον τοπικό δήμο.
Οι αντιπροσωπείες ζήτησαν επαναθεώρηση της Συνθήκης της Γενεύης. Ο ορισμός του δικαιώματος για άσυλο και για ανθρωπιστική προστασία πρέπει να συμπεριλάβει τις ιστορικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές αλλαγές των τελευταίων 50 χρόνων, όπως τονίστηκε στη συνάντηση.
Ο «πατέρας» της έννοιας του περιβαλλοντικού πρόσφυγα, ο El-Hinnawi, είπε ότι «μια νέα κατηγορία προσφύγων πρέπει να υιοθετηθεί από τα Ηνωμένα Έθνη». Οι καταστροφές που προκαλούνται από ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν αυξηθεί, οδηγώντας στη μετακίνηση εκατομμυρίων ανθρώπων. «Η παροχή επείγουσας βοήθειας καλύπτει μόνο κάποιες συγκεκριμένες (ακραίες) καταστάσεις, αλλά δεν αποτελεί λύση».
Ο αριθμός των προσφύγων αναμένεται να αυξηθεί δραματικά σε επόμενες δεκαετίες, ως αποτέλεσμα της διάβρωσης του εδάφους, της αύξησης της θερμοκρασίας και της μόλυνσης των υδάτων.
Η Διακυβερνητική Ομάδα για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), το σώμα που έχει επιφορτιστεί από τα ΗΕ να μελετά τις αιτίες και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, προβλέπει 150 εκατομμύρια περιβαλλοντικούς πρόσφυγες μέχρι το 2050!
Η έλλειψη νερού αναμένεται να αποτελέσει μεγάλο πρόβλημα. Η υπόγεια λίμνη νερού κάτω από την Σάνα, την πρωτεύουσα της Υεμένης, πρόκειται να στερέψει το 2010, σύμφωνα με τη Διεθνή Τράπεζα. Στην Κίνα, περίπου 4.000 χωριά απειλούνται με ερημοποίηση, ενώ η έρημος Γκόμπι επεκτείνεται 10.400 τετραγωνικά χιλιόμετρα κάθε χρόνο.
Στη Νιγηρία, 3.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα γης γίνονται έρημος κάθε χρόνο. Στις ιρανικές επαρχίες του Βελουχιστάν και Σιστάν οι κάτοικοι έχουν εγκαταλείψει περίπου 142 χωριά τα τελευταία χρόνια λόγω της προϊούσας απερήμωσης.
Μικρά νησιωτικά κράτη του Ειρηνικού όπως το Τουβαλού απειλούνται από το ανυψούμενο επίπεδο της θάλασσας. Σε κίνδυνο επίσης βρίσκονται οι Κάτω Χώρες και η Δανία. Εάν, σύμφωνα με κάποιες προβλέψεις, το επίπεδο της θάλασσας ανέβει κατά ένα μέτρο στον αιώνα μας, μόνο στο Μπαγκλαντές θα δημιουργηθούν 20 με 40 εκατομμύρια πρόσφυγες!
Συχνά οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες δεν διασχίζουν σύνορα, αλλά μετακινούνται στο εσωτερικό της χώρας τους. Αυτό έγινε με την πυρηνική καταστροφή του Τσερνομπίλ το 1985 και τη διαρροή αερίων στο Μποπάλ της Ινδίας το 1984.
Οι φτωχοί του αναπτυσσόμενου κόσμου είναι οι πιο ευάλωτοι στις κλιματικές αλλαγές. Οι ίδιοι συμβάλλουν ελάχιστα στη δημιουργία του προβλήματος, είναι αυτοί όμως που πληρώνουν το υψηλότερο τίμημα.
Σεπτέμβριος 2004
(πηγή: άρθρο της Stefania Milan στο Inter Press Service)
Ο 20ός αιώνας τελειώνει με διάφορα οικολογικά και περιβαλλοντικά ¬ πραγματικά ή φανταστικά ¬ προβλήματα αλλά και με προόδους. Σύμφωνα με τη θεωρία του θερμοκηπίου (το οποίο στα αγγλικά γράφεται greenhouse και το είδα γραμμένο σε βαθυστόχαστο άρθρο «διανοουμένου» ως… «πράσινο σπίτι») θα αυξηθεί η θερμοκρασία του πλανήτη, θα λιώσει το νερό στους πάγους, θα σηκωθεί η στάθμη της θάλασσας και θα λιγοστέψουν ¬ ας πούμε κάτι και για την Ελλάδα ¬ οι βροχές.
Το αν θα ισχύσει ή όχι η θεωρία αυτή στο μέλλον δεν είναι βέβαιο. Από την άλλη όμως η υπεραύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είναι γεγονός που οφείλεται στις καύσεις οι οποίες προέρχονται από τα λεγόμενα «απολιθωμένα» καύσιμα όπως ο γαιάνθρακας και το πετρέλαιο. Τα οποία, ενώ ήταν «αποθηκευμένα» για χιλιετίες στα έγκατα της γης, μέσα σε 150 χρόνια «ανέβηκαν» και κάηκαν στην επιφάνεια (στα τρένα, στα εργοστάσια, στα πλοία, στα αυτοκίνητα, στους σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος) ανεβάζοντας πάνω από 15 φορές το ποσοστό του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα.
Αλλαξε το κλίμα;
Οταν οι «διανοούμενοι» τονίζουν τους κινδύνους που υπάρχουν από την αλλαγή του κλίματος έχω μια απορία: Οταν δεν υπάρχει αντιπροσωπεία αυτοκινήτων που να μη διαφημίζει ότι προσφέρει δωρεάν ή φθηνά το αιρ κοντίσιον, έχουμε κατανοήσει ότι ουσιαστικά ήδη αλλάξαμε το προσωπικό μας κλίμα; Και όχι βέβαια μόνο στο αυτοκίνητο αλλά και στα σπίτια και στις δουλειές μας. «Μέχρι και ο φούρνος» άκουγα διαφήμιση αυτές τις ημέρες «έγινε κλιματιζόμενη αίθουσα». Μία, επομένως, από τις συνταρακτικές αλλαγές του περιβάλλοντος έχει σχέση με την αλλαγή του κλίματος. Και αυτή που ήρθε και αυτή που έρχεται. Και οι δύο έχουν προκληθεί από τον άνθρωπο. Μάλιστα η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι η «πλανητική κλιματική αλλαγή» ουσιαστικά προκαλείται από ενέργειές μας όπως είναι η «ατομική κλιματική αλλαγή». Η τελευταία για να πραγματοποιηθεί χρειάζεται ηλεκτρική ενέργεια και καύσιμα.
Και τα φυτά τρελάθηκαν!
Βλέπω σε πλατεία «βορείων» προαστίων τη φάτνη κι από πάνω μια λεύκα γεμάτη φύλλα. Ελάχιστοι βεβαίως αναρωτήθηκαν για το πώς είναι δυνατόν η λεύκα να είναι γεμάτη φύλλα τέλη Δεκεμβρίου. Οταν θα έπρεπε να τα έχει ρίξει ήδη από τις αρχές Νοεμβρίου.
Στη φύση τις εντολές για τις βιολογικές αλλαγές στα φυτά και στα ζώα σίγουρα δεν θα ήταν εφικτό να τις δίνει ούτε η θερμοκρασία ούτε οι βροχές. Δεν οφείλεται επομένως στη φετινή καλοκαιρία το γεγονός ότι παραμένουν τα φύλλα πάνω στα φυλλοβόλα δέντρα. Τούτο επειδή αν ήταν δυνατόν η καλοκαιρία ή η κακοκαιρία (πάντα κατά τα ανθρώπινα πρότυπα) να καθορίσουν το πότε θα ανθίσουν οι αμυγδαλιές ή το πότε θα φύγουν τα χελιδόνια θα υπήρχε χάος. Γι’ αυτόν τον λόγο και η φωτοπερίοδος, δηλαδή το μήκος της ημέρας (ή, μήπως, της νύχτας;) είναι ο κρίσιμος καθοριστικός παράγοντας της βιολογικής ζωής και λειτουργίας. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, επακριβώς ότι την Πρωτοχρονιά ο ήλιος θα ανατείλει στις 7.41 και θα δύσει στις 17.16. Ενώ δεν γνωρίζουμε τι καιρό θα κάνει.
Μόνο που η ανθρώπινη παρουσία, εκτός από την αλλαγή του κλίματος, αλλάζει και τη φωτοπερίοδο. Η ¬ ας την ονομάσουμε ¬ «φωτορύπανση» δημιουργεί πλέον συνθήκες τις οποίες τα φυτά και τα ζώα αδυνατούν να «κατανοήσουν». Πράγμα που σημαίνει ότι είναι λογικό να βλέπουμε στον επαρχιακό δρόμο του Πηλίου αυτή την εποχή και κάποια ανθισμένα σπάρτα. Ενώ θα έπρεπε να ανθίζουν την άνοιξη. Απλώς «μπερδεύτηκαν» από τα φώτα των αυτοκινήτων. Μην απορήσετε λοιπόν ιδιαίτερα όσοι έχετε γεμίσει τον κήπο και το μπαλκόνι σας με φωτεινές και εορταστικές γιρλάντες όταν θα βλέπετε τα φυτά στις γλάστρες σας να ανθίζουν ή να μην ανθίζουν όταν θα πρέπει.
Τι κινδυνεύει επιτέλους;
Είναι βέβαιο ότι υπήρξαν συνταρακτικές αλλαγές στο περιβάλλον μας κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Μόνο που συχνά η υποβάθμιση που υπήρξε υπερτονίστηκε σε αντίθεση με την αναβάθμιση, την οποία συνήθως αποκρύπτουμε.
Τον κίνδυνο εξαφάνισης που πράγματι υπήρξε για τους πελεκάνους της Πρέσπας όλοι τον πληροφορήθηκαν, ενώ το γεγονός ότι σήμερα έχουν πολλαπλασιαστεί (κατά τη γνώμη μου υπέρμετρα!) το αφήνουμε κατά μέρος. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα φλαμίγκος που, ενώ ήταν σπανιότατα και μόνο στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, σήμερα γέμισαν όλους τους υγροβιότοπους ως και τη Νότια Πελοπόννησο.
Οπως και αν έχει το πράγμα, ας επιτραπεί να τονιστεί ένα γεγονός: στα πουλιά προστατεύονται περισσότερο τα μεγάλα, τα άσπρα και αυτά που κελαηδούν ωραία. Με εξαίρεση ¬ πάντοτε υπάρχει και αυτή ¬ τους γύπες. Τους οποίους εξωραΐζουμε ονομαστικά, μια και ουδέποτε άκουσα να γράφεται ότι στο δάσος της Δαδιάς προστατεύονται τα όρνεα.
Σε ό,τι αφορά τα φυτά, και εδώ έχει γίνει ένα μεγάλο μπλέξιμο. Το οποίο οφείλεται στο γεγονός ότι στη χώρα μας θεωρήσαμε πως κινδυνεύει οτιδήποτε ήταν σπάνιο. Κάτι τελείως λανθασμένο.
Τι είναι όμως το περιβάλλον στη χώρα μας; Είναι μόνο τα δάση ή, μήπως, το χαρακτηριστικό τους είναι ο συνδυασμός των ελαιώνων με τους αμπελώνες και τα άλλα καλλιεργούμενα οικοσυστήματα; Γιατί θα πρέπει να διατηρηθεί μόνο ή αποκλειστικά κάποιος υγροβιότοπος και όχι ο κάμπος της Χίου, οι «μαστιχεώνες» της Καλύμνου, ο αμυγδαλεώνας της Λήμνου, το λεμονοδάσος του Πόρου, ο ελαιώνας της Αμφισσας;
Τα εξημερωμένα θα την πληρώσουν;
Ο άνθρωπος κατάφερε να «εξημερώσει» σειρά φυτών και ζώων τα οποία χρησιμοποίησε κατά κύριο λόγο για τροφή. Είτε αναφερόμαστε στα σιτηρά είτε στα όσπρια είτε στους αμπελώνες, στις ελιές, στις αμυγδαλιές και στα φρούτα, αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα αναρίθμητες ποικιλίες οι οποίες σήμερα κινδυνεύουν από εξαφάνιση.
Είναι προφανές ότι πρέπει να κινηθούμε δραστήρια για τη σωτηρία του κρίνου της θάλασσας και το ίδιο ισχύει για τα ορχεοειδή της Σάμου. Αλλά γιατί να μη σκεφθούμε και τα περίφημα φιρίκια του Πηλίου, την αμυγδαλιά της Λήμνου, τα ξυλάγγουρα της Χίου;
Εξαφανίστηκαν εδώ και χρόνια πολλές ποικιλίες αχλαδιάς επειδή τις αντικαθιστούν με νεότερες, περισσότερο «παραγωγικές», και το ίδιο ισχύει και στα μήλα. Τα γνωστά φιρίκια, π.χ., παραχωρούν τη θέση τους σε άλλες ποικιλίες όπως τα «ντελίσια».
Ουδεμία αντίρρηση υπάρχει βεβαίως στο να «εμβολιαστούν» οι φημισμένες μανταρινιές της Καλύμνου με τη νέα ποικιλία «κλημεντίνη» που δεν έχει κουκούτσια. Γιατί όμως να μη διατηρήσουμε και κάποια δέντρα από τα παλιά; Ηταν «λάθος» τους το ότι μας έθρεψαν για αιώνες χωρίς «στάγδην άρδευση», εντομοκτόνα, ζιζανιοκτόνα, λιπάσματα και φυτοφάρμακα;
Τεχνολογία και παράδοση
Στον δρόμο από τη Δράμα για τη Θεσσαλονίκη υπάρχει ένα ελαιοτριβείο. Στο οποίο η ταμπέλα του εφέτος άλλαξε και έγινε «σύγχρονο» και «οικολογικό». Ομολογώ ότι καταευχαριστήθηκα βλέποντάς το. Επιτέλους, σκέφθηκα, το σύγχρονο πάει και με το «οικολογικό». Δεν είναι υποχρεωτικό καθετί το καινούργιο να απορρίπτεται από τους οικολογούντες «από χέρι». Οι οποίοι δέχονται να ασχολούνται στα σοβαρά μόνο με οτιδήποτε θεωρούν «παραδοσιακό».
Από την άλλη, βεβαίως, μήπως είναι σκόπιμο να τονίσουμε και το γεγονός ότι ίσως για να είναι κάποιος «in» και σύγχρονος (ιδιαίτερα στις παρέες και στα μπαράκια) θα πρέπει να δείχνει ότι τον ενθουσιάζει το λεγόμενο «παραδοσιακό»;
Οπως και αν έχει το πράγμα και ιδιαίτερα στο κομμάτι που αφορά τις τροφές, το παραδοσιακό κινδυνεύει να κυριαρχήσει. Αρκεί να δει κανείς το παραδοσιακό γιαούρτι, το παραδοσιακό ψωμί, το παραδοσιακό τυρί και δεν συμμαζεύεται.
Το «γερμανικόν» αρτοποιείον
Ημουν πιτσιρίκος στον Βόλο, αρχές της δεκαετίας του ’50, όταν ο φούρνος της γειτονιάς μας άλλαξε την ταμπέλα που είχε με μια καινούργια. Η οποία έγραφε με μεγάλα γράμματα «Γερμανικόν Αρτοποιείον». Ουσιαστικά ο φούρναρης είχε αποφασίσει να περάσει στη νέα τεχνολογία με τον «κλίβανο» να καίει πετρέλαιο ως καύσιμο και όχι ξύλα. Η αλλαγή στην ποιότητα του ψωμιού ¬ τότε η κατά κεφαλήν κατανάλωσή του ήταν ιδιαίτερα αυξημένη ¬ ήταν εμφανής, ή τουλάχιστον έτσι νομίζαμε. Χώρια που η κυρία Μελπομένη είδε διαφορά και στην απλωμένη μπουγάδα της μια και η νέα καμινάδα έβγαζε λιγότερο καπνό. Από την άλλη, όπως τα σκέφτομαι «μετά σαράντα έτη», πρέπει κάτι τέτοιο να ήταν βέβαιο. Η ομοιόμορφη διανομή της θερμοκρασίας σε όλα τα σημεία του κλιβάνου ¬ ο νέος τύπος ήταν από μαντέμι ¬ έψηνε καλύτερα το ψωμί από τον προηγούμενο. Στον οποίο όταν τον τάιζε ο φούρναρης με ξύλα η θερμοκρασία ανέβαινε. Χωρίς βεβαίως ομοιομορφία στα επί μέρους σημεία του χώρου που έψηνε.
Στη συνέχεια όλοι οι φούρνοι του Βόλου ακολούθησαν την τεχνολογία εκσυγχρονιζόμενοι καταλλήλως. Εμειναν σήμερα κάνα-δυο παλαιοί (δεν τους λέω παραδοσιακούς) στους οποίους γίνεται χαμός από την πελατεία. Το αν ντουμανιάζουν τη γειτονιά με τους καπνούς που βγάζουν είναι μια άλλη ιστορία.
Τι τρώνε οι νέοι;
Για λόγους που αγνοώ πρέπει καθένας από εμάς για να θεωρηθεί στις παρέες του «in» να χαρακτηρίζει με τα χειρότερα λόγια όλα τα σύγχρονα προϊόντα. Οι εκφράσεις του είδους «ποιος ξέρει τι μας ταΐζουν» έρχονται και επανέρχονται συνεχώς. Η σύγχρονη χημεία τροφίμων ¬ για την ίδια ομάδα σχολιαστών ¬ μόνο προβλήματα δημιουργεί. Τα νέα παιδιά που πηγαίνουν στα Goody’s, στα McDonald’s και στα Kentucky Fried Chicken καταναλώνουν περίπου δηλητηριώδεις τροφές τις οποίες συνοδεύουν με εξίσου βλαβερά ποτά όπως η Coca-Cola.
Ενώ εμείς στην εποχή μας ζούσαμε άλλη, φυσική, ζωή. Με τον γαλατά να έρχεται το πρωί φορτωμένος το γάλα που μόλις είχε αρμέξει από την αγελάδα. Φρεσκότατο, γεμάτο μικρόβια μελιταίου πυρετού, το οποίο έπρεπε να βράσεις απαραιτήτως. Στο «φανάρι» κρεμασμένο στον τοίχο της κουζίνας υπήρχαν οι υπόλοιπες τροφές μια και η «παγωνιέρα» ¬ το τότε ψυγείο, που χρησιμοποιούσε πάγο για ψύξη ¬ ήταν είδος πολυτελείας. Ασε που δεν υπήρχε παγοπώλης στο χωριό να κάνει καθημερινή διανομή.
Τα κοτόπουλα που τρώμε σήμερα ουδεμία σχέση έχουν επίσης με εκείνα που τρώγαμε εμείς. Τα οποία πριν από δεκαετίες, ως ιδιαίτερα σπάνια εδέσματα, δημιούργησαν το γνωστό «ζωή και κότα».
Να θυμηθούμε λοιπόν ότι εδώ και 40 χρόνια σε εκείνες τις ειδυλλιακές εποχές τρώγαμε, εκτός από την άνοιξη και τις αρχές του καλοκαιριού, μόνο ηλικιωμένες και άρρωστες κότες. Χωρίς να ξεχνώ το γνωστό «η γριά κότα έχει το ζουμί» θυμάμαι τη γιαγιά μου να μας ταΐζει κότα μόνον όταν διαπίστωνε ότι υπήρχε κάποια στο κοτέτσι που πληρούσε τους όρους της γνωστής έκφρασης «πηγαίνει σαν ζαλισμένο κοτόπουλο». Με λίγα λόγια, το σφάξιμο και το ξεπουπούλιασμα ήταν μία φάση πριν από τον θάνατο. Τον οποίο θα προκαλούσε μια ασθένεια. Δηλαδή τα νοστιμότατα κοτόπουλα που τρώγαμε τότε, και όλοι τα νοσταλγούν, συνήθως ήταν άρρωστα.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει σήμερα και με τις γίδες. Μια και είναι χρήσιμες τόσο για να γεννήσουν κατσικάκια όσο και για την παραγωγή γάλακτος ¬ από το γιδίσιο γάλα γίνεται εξαιρετική φέτα ¬ ο ιδιοκτήτης τις θέλει ζωντανές. Μόνο όταν γεράσουν ή αρρωστήσουν, και εδώ ένα βήμα πριν από τον θάνατο, τις σφάζουν. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι το κρέας από γίδα πωλείται πάμφθηνα.
Ας το έχουμε λοιπόν αυτό υπόψη μας όταν «φτιαχνόμαστε» με την εξαιρετική βραστή γίδα που τρώμε στο γραφικό εστιατόριο στο βουνό. Την πέρασε βεβαίως προηγουμένως η κυρα-Μαρία που τη μαγείρεψε από τη χύτρα ταχύτητας αλλά ας μην τα θέλουμε και όλα δικά μας. Στο κάτω κάτω της γραφής στην περίπτωση της γίδας υπάρχει και κάτι σίγουρο: είναι πάντοτε ντόπια, μια και δεν υπάρχουν γίδες εισαγόμενες.
Αλλαξαν πολλά!
Αν κοιτάξουμε αυτή την εποχή την προθήκη ενός μανάβικου της προκοπής, διαπιστώνουμε να υπάρχει τέτοια ποικιλία φρούτων και λαχανικών που αν τα έβλεπε κάποιος τη δεκαετία του ’50 θα κινδύνευε από εγκεφαλικό.
Είναι βέβαιο ότι ήταν αδύνατον πριν από 30 χρόνια να δεις δίπλα δίπλα ντομάτες με κουνουπίδια καθώς και κολοκυθάκια, μελιτζάνες και αγγούρια με λάχανα. Ασε τα μήλα και τα αχλάδια με κεράσια, μπανάνες και ακτινίδια.
Συγχρόνως, μήπως θυμάται κανείς πόσα ξερά σύκα τρώγαμε τότε τον χειμώνα και πόσα σήμερα; Να προσθέσω και το ποσοστό των σπορελαίων σε σχέση με το ελαιόλαδο; Εμείς πάντως στον Βόλο θεωρούσαμε βλασφημία το να βάλουμε στο φαγητό σπορέλαιο. Κοιτάζουμε, έτσι για γούστο, τα ντουλάπια της κουζίνας μας σήμερα με τα αραβοσιτέλαια, τα ηλιέλαια, τα σογιέλαια και όλα τα άλλα;
Κάποτε, μετά από μια διάλεξη στη Λήμνο, με πλησίασε μια συμπαθέστατη κυρία η οποία είχε κρεμασμένο στο στήθος της στη θήκη, που αν δεν κάνω λάθος λέγεται «μάρσιπος», ένα ωραιότατο πιτσιρίκι. Φυσικά είχε άποψη, και μάλιστα απόλυτη, περί του πρακτέου: πρέπει να καταργηθούν όλα τα φυτοφάρμακα. Αλλά η απάντηση-ερώτηση που της έκανα την προβλημάτισε: Στον μικρό δίνετε φάρμακα;
Ηταν προφανές ότι η συμπαθής κυρία έκανε εμβόλια, έδινε αντιβιοτικά, αντιβηχικά και ό,τι άλλο έπρεπε στο παιδάκι. Ουδέποτε θα είχε επίσης διανοηθεί ότι θα έκανε διαδήλωση για την κατάργηση (σε αντιδιαστολή προς τα κακορίζικα φυτοφάρμακα) των ανθρωποφαρμάκων και των φαρμακείων.
Ο παλιός καλός καιρός
Αρκετοί ήδη θα διαφωνήσουν. Πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει κάτι καλό όταν η κρατούσα άποψη πρέπει πάντα να μας οδηγεί σε εκφράσεις του είδους: «Θυμάσαι τι νόστιμα και μυρωδάτα ήταν τα ροδάκινα τότε;».
Συγχωρήστε μου την αυθάδεια, αλλά όσοι τα λένε αυτά απλώς αναπολούν έναν παλιό καλό καιρό ο οποίος ουδέποτε υπήρξε. Αν μας άρεσαν περισσότερο τα πορτοκάλια με κουκούτσια, γιατί δεν τα αγοράζουμε και σήμερα αλλά προτιμάμε τα μέρλιν; Υπάρχει, εδώ που τα λέμε, μια μερική ερμηνεία για την άποψή μας ότι όλα στο παρελθόν ήταν νοστιμότερα. Οφείλεται στο γεγονός ότι σε μια περίοδο πείνας και δυστυχίας το σύκο ήταν δώρο εξ ουρανού και το ίδιο ίσχυε και για τα μανταρίνια της Χίου και της Καλύμνου. Χώρια που φαίνεται ότι, αντί για το παρελθόν, αναζητούμε τα νιάτα μας που πέρασαν.
Σήμερα ζούμε σε μια συνταρακτική εποχή όπου οι αλλαγές σε όλους τους τομείς οδηγούν σε δρόμους τους οποίους δεν είχαμε καν φανταστεί. Ας τους απολαύσουμε!
Ο κ. Νίκος Μάργαρης είναι καθηγητής Οικοσυστημάτων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Το ΒΗΜΑ, 01/01/2000 , Σελ.: B08
Τώρα που πήρατε μια πρώτη γεύση, ας δούμε τα τελευταία επίσημα στοιχεία του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης που αφορούν το έτος 2005. Σύμφωνα με αυτά, σε ό,τι αφορά τα υπολείμματα γεωργικών φαρμάκων σε προϊόντα φυτικής προέλευσης διενεργήθηκαν συνολικά έλεγχοι σε 2.490 δείγματα (νωπά και κατεψυγμένα λαχανικά, δημητριακά, ελαιόλαδο).
Από την παραγωγή στο πιάτο
Σε φρούτα και λαχανικά υπολείμματα εντός των ανωτάτων επιτρεπτών ορίων εντοπίστηκαν στο 17% των δειγμάτων (έναντι 18,5% το 2004), ενώ υπολείμματα σε συγκεντρώσεις που υπερβαίνουν τα όρια εντοπίστηκαν στο 1,1% των δειγμάτων (έναντι 3,1% το 2004).
Σε δημητριακά υπολείμματα εντός των επιτρεπτών ορίων εντοπίστηκαν στο 1,6% των δειγμάτων, ενώ οι περιπτώσεις δειγμάτων με υπολείμματα πάνω από τα όρια ήταν 0,5% (το 2004 δεν είχαν ανιχνευθεί υπολείμματα σε κανένα δείγμα).
Σε ελαιόλαδο υπολείμματα σε συγκεντρώσεις εντός των επιτρεπτών ορίων εμφανίστηκαν στο 35,9% των δειγμάτων (έναντι 44,8% το 2004), ενώ υπέρβαση των ορίων κατεγράφη στο 1,7% των δειγμάτων (0,6% το 2004).
Ρόδινη εικόνα
Οι αρμόδιοι σημειώνουν ότι από αυτά τα στοιχεία προκύπτει πως η εικόνα της χώρας μας είναι από τις πλέον θετικές σε σύγκριση με αυτές των προηγουμένων ετών (από το 1995, οπότε και διενεργείται τέτοιος έλεγχος) και σημαντικά καλύτερη από τον μέσο όρο της ΕΕ για τα έτη 1996-2004. Συνολικά στη χώρα μας το ποσοστό των δειγμάτων με υπολείμματα σε συγκεντρώσεις εντός των επιτρεπτών ορίων ήταν για το 2005 15,6% ενώ ο μέσος όρος της ΕΕ κυμαίνεται από το 1996 ως το 20004 στο 32%-42%. Παράλληλα το ποσοστό δειγμάτων πάνω από τα επιτρεπτά όρια ήταν το 2005 συνολικά για τα προϊόντα φυτικής προέλευσης 1,04% ενώ κατά τα έτη 1996-2004 το αντίστοιχο ποσοστό σε επίπεδο ΕΕ κυμάνθηκε από 3% ως 5,5%.
Τα στοιχεία σε ό,τι αφορά τα προϊόντα ζωικής προέλευσης είναι ακόμη καλύτερα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα του Εθνικού Προγράμματος Καταλοίπων για το 2005. Εξετάστηκαν 5.934 δείγματα και βρέθηκαν συνολικά 51 μη κανονικά δείγματα (ποσοστό 0,85%). Εξ αυτών δύο δείγματα περιείχαν απαγορευμένες ουσίες (δεν προσδιορίζονται), 43 αντιμικροβιακούς παράγοντες (δεν προσδιορίζονται) και έξι βαρέα μέταλλα.
Σε δηλώσεις του στο «Βήμα» ο υφυπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων κ. Αλ. Κοντός παραδέχθηκε ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για συνολική αντιμετώπιση του ζητήματος των καταλοίπων φυτοφαρμάκων στα γεωργικά προϊόντα αν δεν εισαγάγουμε την ολοκληρωμένη διαχείριση της γεωργίας. «Τι σημαίνει αυτό; Είναι ουσιαστικώς ένα βήμα πριν από τη βιολογική γεωργία. Με συνολικές αναλύσεις του εδάφους, των φυτών, με δημιουργία ενός δικτύου μέσα στο οποίο σε κάθε γεωργό θα αντιστοιχεί ο γεωπόνος του. Αυτό θα σημάνει καλύτερη ενημέρωση των αγροτών, άρα και καλύτερη πρακτική στο χωράφι». Σύμφωνα με τον υφυπουργό, η ολοκληρωμένη διαχείριση προχωρεί ήδη στη χώρα μας με εντατικούς ρυθμούς και έχει φθάσει στο 3,5%-4,5% επί του συνόλου της καλλιεργηθείσας γης.
Αριστοτέλειο: η άλλη όψη…
Πάντως τα αποτελέσματα του υπουργείου εμφανίζονται σημαντικά μειωμένα σε σύγκριση με εκείνα που προκύπτουν από μελέτες ελλήνων ερευνητών. Οπως επισημαίνει στο «Βήμα» ο αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Χημείας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και διευθυντής του Εργαστηρίου Ελέγχου Ρύπανσης Περιβάλλοντος κ. Κ. Φυτιάνος, σε αναλύσεις για οργανοφωσφορικά φυτοφάρμακα (κατηγορία με τη μεγαλύτερη τοξικότητα) που πραγματοποίησε το εργαστήριό του το 2005 σε φρούτα και το 2006 σε λαχανικά (συνολικά 125 δείγματα φρούτων και αντίστοιχος αριθμός λαχανικών που προέρχονταν από διάφορα μέρη της Ελλάδας), το 37% επί του συνόλου των δειγμάτων βρέθηκε θετικό σε υπολείμματα φυτοφαρμάκων, ενώ ποσοστό της τάξεως του 3% περιείχε κατάλοιπα πάνω από τα επιτρεπτά όρια. Τα πιο επιβαρημένα λαχανικά ήταν το καρότο, η πατάτα, η ντομάτα και το κρεμμύδι (καθώς είναι ριζικά φυτά, οπότε προσλαμβάνουν τις ουσίες και από τις ρίζες τους), ενώ παράλληλα τα λαχανικά των θερμοκηπίων εμφανίστηκαν περισσότερο «μολυσμένα» σε σύγκριση με εκείνα που καλλιεργούνται… στον καθαρό αέρα. Σε ό,τι αφορά τα φρούτα τα πιο επιβαρημένα ήταν τα μήλα, τα αχλάδια, τα ροδάκινα και τα σταφύλια.
Ο ειδικός σημειώνει σε ό,τι αφορά τους ελέγχους που γίνονται στη χώρα μας από τις αρμόδιες αρχές ότι αυτοί «είναι ανεπαρκέστατοι και θέτουν σε κίνδυνο την υγεία των καταναλωτών». Οσο για τα αποτελέσματά τους, σημειώνει ότι «όταν δεν κάνεις έλεγχο ή τον σωστό έλεγχο, είναι επόμενο να μη βρεις κανένα κρούσμα».
Οδηγίες προς καταναλωτές
Τι μπορεί να κάνει ο καταναλωτής προκειμένου να προστατευθεί από τον… χημικό τυφώνα; Σύμφωνα με τον κ. Φυτιάνο, όχι και πολλά πράγματα. «Τουλάχιστον ας κάνει ό,τι περνά από το δικό του χέρι. Να πλένει καλά τα φρούτα και τα λαχανικά και να ξεφλουδίζει όσα έχουν φλούδα καθώς από έρευνες έχουμε δει ότι με αυτόν τον τρόπο «καθαρίζουν» ως και κατά 95% από τις επικίνδυνες ουσίες. Βέβαια πολλά φρούτα και λαχανικά κρύβουν έναν θησαυρό βιταμινών στη φλούδα τους, οπότε ακόμη και αυτή η σύσταση αποτελεί «δίκοπο» μαχαίρι».
Μεταποιημένα τρόφιμα
Και ας περάσουμε τώρα στα μεταποιημένα προϊόντα, τις αναλύσεις για τα οποία κάνει το Γενικό Χημείο του Κράτους (ΓΧΚ) – σε αυτή την περίπτωση τουλάχιστον έχουμε ένα διαπιστευμένο, σύμφωνα με τις προδιαγραφές της ΕΕ, εργαστήριο. Οπως αναφέρει στο «Βήμα» η δρ χημικός και προϊσταμένη του Εργαστηρίου Υπολειμμάτων Γεωργικών Φαρμάκων του ΓΧΚ κυρία Δέσποινα Τσίπη, κατά μέσον όρο τα μη κανονικά δείγματα που προκύπτουν κάθε χρόνο είναι της τάξεως του 5,5%. Σύμφωνα με την πρώτη επεξεργασία των στοιχείων για το έτος 2006, τα ποσοστά και τη χρονιά που μας πέρασε κινήθηκαν στα ίδια επίπεδα. Η ίδια η κυρία Τσίπη παραδέχεται ότι τα ποσοστά αυτά προκύπτουν από ανάλυση περίπου 500 δειγμάτων τον χρόνο για κάθε είδος, αριθμό που χαρακτηρίζει «πιθανώς μη ικανό».
Και μπορεί στο συγκεκριμένο εργαστήριο τον τεράστιο φόρτο εργασίας να καλούνται να φέρουν εις πέρας ερευνητές ο αριθμός των οποίων μετρείται κυριολεκτικώς στα δάχτυλα του ενός χεριού, τουλάχιστον όμως υπάρχει η βοήθεια της υψηλής τεχνολογίας – για την ακρίβεια, ένα ισχυρό σύστημα υγρής χρωματογραφίας – φασματογραφίας μάζας που δίνει τη δυνατότητα ανάλυσης του δείγματος ως και για 100 ουσίες ταυτοχρόνως.
Μεγάλος όγκος δουλειάς στο συγκεκριμένο εργαστήριο αφορά τις αναλύσεις λαδιού (λόγω και του τίτλου του εργαστηρίου ως εργαστηρίου αναφοράς της ΕΕ). Σύμφωνα με αναλύσεις για το 2006, 8% των δειγμάτων που εξετάστηκαν βρέθηκαν να περιέχουν υπολείμματα φυτοφαρμάκων πάνω από τα επιτρεπτά όρια των 50 μg/kg που έχει θέσει η ΕΕ (4% των συμβατικών ελαιολάδων και 13% των οργανικών, μάλλον μέσω μεταφοράς στις βιολογικές καλλιέργειες φυτοφαρμάκων από συμβατικές).
Συναγερμός μηδέν
Στο τέλος του 2006 εντοπίστηκαν, σύμφωνα με τις αναλύσεις του εργαστηρίου, καρβαμιδικά φυτοφάρμακα σε ορισμένα κρασιά (μελέτη σε 40 δείγματα εμφιαλωμένου κρασιού από διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας), ενώ απαλλαγμένα από φυτοφάρμακα ήταν τόσο το γάλα (περιλαμβάνονται αναλύσεις και στο γάλα του Στρατού) όσο και τα εμφιαλωμένα νερά. Χωρίς πρόβλημα βρέθηκαν και τα κατεψυγμένα φρούτα και λαχανικά που ανέλυσαν οι ειδικοί του εργαστηρίου.
Σε δηλώσεις του στο «Βήμα» ο πρόεδρος του ΕΦΕΤ, που είναι και ο αρμόδιος φορέας για τον έλεγχο όλων των επεξεργασμένων τροφίμων που βρίσκονται στα ράφια των καταστημάτων, κ. Ι. Βλέμμας σημείωσε ότι τα ελληνικά προϊόντα βρίσκονται πολύ χαμηλά στην κατάταξη της ΕΕ σε ό,τι αφορά τον εντοπισμό υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων. Προσέθεσε επίσης ότι «η Ελλάδα δεν έχει alert εδώ και χρόνια στο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης της ΕΕ για φυτοφάρμακα». Πάντως εμείς, για την ιστορία της υποθέσεως, αναφέρουμε ότι οι επιθεωρητές της Ευρωπαϊκής Ενωσης σε έκθεσή τους για χρήση φυτοφαρμάκων στην Ελλάδα (συντάχθηκε το 2005) σημείωναν ότι είναι αξιοπερίεργο πώς δεν έχει φτάσει ποτέ σήμα προειδοποίησης στο σύστημα ταχείας πληροφόρησης της ΕΕ από την Ελλάδα για ελληνικό προϊόν, ενώ εκείνη την περίοδο είχαν υπάρξει 11 ειδοποιήσεις από άλλα κράτη-μέλη για ελληνικής προέλευσης φυτικά προϊόντα…
Η έρευνα της WWF
Μπορεί στο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης της ΕΕ να είμαστε «καθαροί», πρόσφατη όμως ευρωπαϊκού εύρους μελέτη που διεξήχθη από τον ΤΝΟ, ολλανδικό οργανισμό για την εφαρμοσμένη επιστημονική έρευνα για λογαριασμό της οικολογικής οργάνωσης WWF (δημοσίευση Σεπτέμβριος 2006), έδειξε ότι πολλά από τα επεξεργασμένα τρόφιμα που κυκλοφορούν στις ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, περιέχουν κατάλοιπα – ακόμη και απαγορευμένων επί δεκαετίες – φυτοφαρμάκων. Οι ερευνητές διαπίστωσαν την ύπαρξη οργανοχλωριωμένων φυτοφαρμάκων σε 16 από τα 27 είδη τροφίμων που εξέτασαν. Τα κυριότερα φυτοφάρμακα που ανευρέθησαν ήταν το pp-DDE, ένας μεταβολίτης του φυτοφαρμάκου DDT, καθώς και το HCB σε συγκεντρώσεις ως και 5,6 ng/g σε κάποια τρόφιμα.
Για τους σκοπούς της έρευνας επελέγησαν τυχαία δύο δείγματα τροφίμων από σουπερμάρκετ της Αθήνας. Τα είδη που επιλέχθηκαν από την Ελλάδα ήταν κεφαλοτύρι και μπριζόλα και εξετάστηκαν για εντομοκτόνα, PCB, βρωμιούχα επιβραδυντικά φλόγας, φθαλικά άλατα και αλκυλοφαινόλες. Στο κεφαλοτύρι ανευρέθησαν ίχνη εντομοκτόνων (HCB και ένας μεταβολίτης του απαγορευμένου DDT, το pp-DDE) και πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCB). Στο δείγμα κρέατος από την Ελλάδα ανιχνεύθηκαν πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCB), άκρως επικίνδυνες ενώσεις, αν και δεν ανήκουν στα φυτοφάρμακα.
Οπως ανέφερε στο «Βήμα» ο κ. Αχ. Πληθάρας, υπεύθυνος Εκστρατειών Πολιτικής της WWF Ελλάς, «αυτό που μας ανησύχησε ιδιαίτερα δεν ήταν η ποσότητα των χημικών – που ήταν σε χαμηλά επίπεδα – αλλά το γεγονός ότι ανιχνεύσαμε χημικά που έχουν απαγορευθεί εδώ και πολλά χρόνια. Συν τοις άλλοις, γνωρίζουμε ότι τα συγκεκριμένα χημικά συμπεριφέρονται ως ορμονικοί διαταράκτες και ότι έχουν την τάση να συσσωρεύονται στους οργανισμούς ανθρώπων και ζώων παραμένοντας εκεί για μεγάλο διάστημα. Το μεγάλο ερώτημα λοιπόν δεν είναι οι ποσότητες που ανιχνεύονται τα χημικά στα τρόφιμα αλλά πώς αυτά τα χημικά αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και ποιες μπορεί να είναι οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στον άνθρωπο από την έκθεσή του σε αυτό το «κοκτέιλ» χημικών».
Το τρικ με τα όρια
Ολα τα στοιχεία που σας παραθέσαμε βασίζονται σε μια κύρια σύμβαση: στα ανώτατα επιτρεπτά όρια – η ΕΕ έχει θέσει 17.000 διαφορετικά όρια για 150 ουσίες σε ό,τι αφορά τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων (ο ενδιαφερόμενος μπορεί να τα δει στην ηλεκτρονική διεύθυνση www. europa.eu. int/comm/food/plant/ protection/pesticides/index-en. htm). Ωστόσο, όπως σημειώνει ο κ. Φυτιάνος, «τα όρια αυτά ουσιαστικώς δεν σημαίνουν τίποτε. Τα υπολείμματα των φυτοφαρμάκων δρουν αθροιστικά στον οργανισμό και παράλληλα προσλαμβάνονται από πολλές και διαφορετικές πηγές. Συγχρόνως η υπερκατανάλωση ενός προϊόντος μπορεί να οδηγήσει αυτόματα και σε υπέρβαση των επιτρεπτών ορίων. Για όλους αυτούς τους λόγους ο τρόπος προσδιορισμού τους έχει αμφισβητηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο και συζητείται ολοένα και εντονότερα η αναθεώρησή του».
Παράλληλα τα θεμέλια της έννοιας των ανωτάτων επιτρεπτών ορίων κάνει να τρίζουν μια άλλη έννοια η οποία δεν εμπίπτει στο λεξιλόγιο – ούτε στα αποτελέσματα – των επισήμων φορέων. Πρόκειται για τη συνεργιστική δράση πολλών και διαφορετικών φυτοφαρμάκων σε ένα προϊόν – ακόμη και αν όλες οι ουσίες που ανευρίσκονται είναι εντός των επιτρεπτών ορίων. Ο καθηγητής του Τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Τρ. Αλμπάνης σημειώνει ότι «όσες δοκιμές έχουν γίνει σχετικά με τη συνεργιστική δράση των φυτοφαρμάκων έχουν δείξει ότι αυτή ισχύει. Εχει φανεί μετά από πειράματα σε ζώα ότι η ύπαρξη μιας δεύτερης ουσίας εντός του οργανισμού μπορεί ενισχύσει την τοξικότητα μιας άλλης. Αυτού του είδους η έρευνα είναι απολύτως απαραίτητη, είτε όμως είναι πολύ δύσκολη να γίνει είτε δεν βολεύει κάποιους να γίνει».
Και για το ζήτημα των ανωτάτων επιτρεπτών ορίων που αποτελούν «καραμέλα» στα χείλη των επισήμων ο κ. Αλμπάνης σημειώνει ότι αυτά αποτελούν ουσιαστικώς «τη χρυσή τομή που τελικώς τίθεται όταν ζυγιστούν από τη μία το καλό της οικονομίας, της παραγωγής και της βιομηχανίας και από την άλλη το καλό της δημόσιας υγείας». Μπορείτε μάλλον να υποθέσετε προς τα πού κλίνει η ζυγαριά, θα σχολιάσουμε εμείς…
*** Οι αναφορές σε συγκεκριμένα τοπωνύμια προκύπτουν από δειγματοληπτικούς ελέγχους. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλα τα προϊόντα μιας αναφερόμενης περιοχής είναι προβληματικά ούτε και τα μόνα…
Το ΒΗΜΑ, 04/02/2007
Κατ’ αρχάς μια διαπίστωση: Η έκθεση του ΟΗΕ για την προστασία του κλίματος εμπεριέχει λίγα νέα στοιχεία. Τα περισσότερα από τα αναφερόμενα δεδομένα ήταν έτσι ή αλλιώς γνωστά. Η διεθνής έξαψη λέει λοιπόν περισσότερα για την κατάσταση της κλιματικής πολιτικής, παρά για το ίδιο το κλίμα. Μέσω βιαστικών ανακοινώσεων Τύπου και κούφιων υποσχέσεων επιχειρείται να συγκαλυφθεί η ως τώρα νωθρότητα των υπευθύνων. Νωθρότητα που είχε αποτέλεσμα να μείνει η παγκόσμια πολιτική για το κλίμα πίσω από τις απαιτήσεις και τις δυνατότητές της. Αυτό αποδεικνύεται και από το Πρωτόκολλο του Κιότο: Ενώ το Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) – η επίσημη επιστημονική ομάδα στις διασκέψεις για την προστασία του κλίματος – θεωρούσε απαραίτητη την κατά 90% μείωση των καυσαερίων από το 1990 ως το 2050, το Πρωτόκολλο υποχρεώνει τις υπογράφουσες βιομηχανικές χώρες μόνο σε 5% – μείωση ως το 2012. Η έξαψη γι’ αυτό το ασυγχώρητο ναυάγιο θα έπρεπε λοιπόν να είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ ό,τι εκείνη για την έκθεση του ΟΗΕ.
* Η Κίνα
Υπάρχουν φυσικά δικαιολογίες για τη νωθρότητα. Στην Κίνα, για παράδειγμα, παραπέμπουν στο γεγονός ότι «οι εξελιγμένες βιομηχανικές χώρες φέρουν την ιστορική ευθύνη για την αύξηση των αερίων που προκαλούν το «φαινόμενο του θερμοκηπίου»», όπως λέει ο κινέζος καθηγητής Παν Γιαχουά. Από αυτό εξάγεται το συμπέρασμα ότι η χώρα μπορεί να κάνει λιγότερες προσπάθειες για την προστασία του περιβάλλοντος απ’ ό,τι άλλες. Μπορεί η αντίρρηση να είναι ιστορικά σωστή, όχι όμως από την άποψη της ενεργειακής πολιτικής. Μια χώρα που αναπτύσσει την ενεργειακή υποδομή της θα μπορούσε να επενδύσει ευκολότερα σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας μέσω προγραμματισμένης κατεύθυνσης των δαπανών. Στην Ευρώπη έχουμε πολύ μεγαλύτερες δυσκολίες γι’ αυτό. Κι αυτό επειδή πρέπει να καταργήσουμε πρώτα τις καθιερωμένες μορφές ενέργειας, για να έχουμε στη συνέχεια χώρο και μέσα για ανανεώσιμες ενεργειακές μορφές.
* Οι ΗΠΑ
Αυτό ισχύει και για τις ΗΠΑ. Μόνο που εκεί δεν βλέπει κανείς πολλή θέληση για αλλαγές. Μερικοί θα αντέλεγαν εδώ ότι υπάρχει ήδη αλλαγή πλεύσης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στον λόγο του για την κατάσταση του έθνους τον περασμένο Ιανουάριο, για παράδειγμα, ο πρόεδρος Μπους εξήγγειλε αυστηρότερες ρυθμίσεις για την κατανάλωση βενζίνης στα αυτοκίνητα. Η συνολική κατανάλωση, πρόσθεσε, θα μειωθεί κατά το ένα πέμπτο τα ερχόμενα 10 χρόνια. Εδώ όμως πρόκειται για υποκρισία. Απόδειξη, η δήλωση του αμερικανού υπουργού ενέργειας Σάμουελ Μπόντμαν, ότι το μερίδιο των ΗΠΑ σε καυσαέρια είναι «μικρό, αν δει κανείς τι συμβαίνει στον υπόλοιπο κόσμο». Στην πραγματικότητα, βέβαια, το ένα τέταρτο των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακος προέρχεται από τις ΗΠΑ, παρ’ όλο που στη χώρα αυτή κατοικεί μόνο το 5% του παγκόσμιου πληθυσμού. Μπορεί λοιπόν ο Σάμουελ Μπόντμαν να είναι από τους λίγους που καταφέρνουν να παρουσιάζουν τέτοια ρύπανση ως «μικρή». Τα λόγια του όμως δείχνουν ότι η δήθεν στροφή του προέδρου του είναι προσποιητή.
* Η Ρωσία
Από αυτή την άποψη, η Ρωσία συμπεριφέρεται πιο ειλικρινά: Από τη ρωσική κυβέρνηση δεν υπήρξε καμία επίσημη ανακοίνωση για την έκθεση του ΟΗΕ. Η μοναδική αντίδρασή της σε αυτό ήταν ότι απέρριψε, μαζί με τις ΗΠΑ, την Ινδία και την Κίνα, την πρόταση για συγκρότηση οργάνωσης του ΟΗΕ για την προστασία του περιβάλλοντος. Η Ρωσία δεν κάνει λοιπόν καν τον κόπο να υποκρίνεται, αλλά επιδεικνύει αμακιγιάριστα τη δύναμή της. Τα ορυκτά κοιτάσματα της χώρας παραμένουν στρατηγικό εργαλείο για την αύξηση του γεωπολιτικού βάρους της. Βραχυπρόθεσμα, αυτό ήταν μάλιστα αποτελεσματικό. Μακροπρόθεσμα όμως όχι. Θα έπρεπε να διερωτηθεί κανείς ποιες θα είναι οι προοπτικές της Ρωσίας, όταν οι πηγές του πετρελαίου και του αερίου θα αρχίσουν να στερεύουν.
Το ότι θα στερέψουν είναι αναπόφευκτο, αλλά γι’ αυτό δεν είναι κανείς προετοιμασμένος. Η ενεργειακή πολιτική των ΗΠΑ, της Κίνας, της Ρωσίας και μερικών άλλων χωρών θυμίζει αρχαία ελληνική τραγωδία: Ολα κατευθύνονται προς ένα ολέθριο τέλος, όλοι το βλέπουν να έρχεται, όμως κανείς δεν μπορεί να αποβάλει την ανελεύθερή του συμπεριφορά.
* Η αλλαγή νοοτροπίας
Το μοιραίο είναι ότι από τη δεκαετία του ’70 είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας μπορούν να καλύψουν τις παγκόσμιες ενεργειακές ανάγκες. Οι παλιές μορφές, που προξενούν τα αναφερόμενα στην έκθεση του ΟΗΕ προβλήματα, μπορούν να αντικατασταθούν εξ ολοκλήρου.
Η μετάβαση σε νέες μορφές ενέργειας είναι εξάλλου και οικονομικά ελκυστική. Στην πατρίδα μου, τη Γερμανία, υπάρχει τελευταία ένα «μπουμ» στην παραγωγή εγκαταστάσεων για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Στον κλάδο αυτόν έχουν δημιουργηθεί 170.000 θέσεις εργασίας. Κι αυτό χάρη στο νέο νομικό πλαίσιο, που δίνει κίνητρα στους παραγωγούς της. Η προϋπόθεση γι’ αυτό ήταν η αλλαγή νοοτροπίας των υπεύθυνων πολιτικών παραγόντων. Αυτή η αλλαγή είναι παντού δυνατή, και η καλύτερη απόδειξη γι’ αυτό είναι ένας Ελληνας. Μέχρι πρότινος δεν θα περίμενε κανείς από τον επίτροπο της ΕΕ Σταύρο Δήμα, έναν συντηρητικό πολιτικό και πρώην δικηγόρο της Γουόλ Στριτ, ότι θα ανελάμβανε πρωτοποριακό ρόλο σε θέματα περιβάλλοντος. Ενδιάμεσα όμως χαρακτηρίζεται από τις γερμανικές εφημερίδες ως «Oko-Fighter» (αγωνιστής της οικολογίας). Τον δρόμο που χάραξε ο Δήμας θα μπορούσαν να ακολουθήσουν και άλλοι πολιτικοί – και όσο το ταχύτερο, τόσο καλύτερα για όλους μας.
Ο κ. Χέρμαν Σέερ είναι βουλευτής του γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, πρόεδρος του Παγκοσμίου Συμβουλίου για Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας και κάτοχος του εναλλακτικού βραβείου Νομπέλ του 1999.
Το ΒΗΜΑ, 18/02/2007 , Σελ.: B60
"Περιβαλλοντικοί πρόσφυγες"
Κάθε μέρα χιλιάδες ανθρώπων πληθαίνουν τις τάξεις των περιβαλλοντικών προσφύγων -κυνηγημένοι από την αποδάσωση, τις φυσικές καταστροφές, τα πυρηνικά και βιομηχανικά ατυχήματα.Όλο και συχνότερα, μεγάλες μάζες ανθρώπων εγκαταλείπουν τον τόπο τους σε αναζήτηση καλύτερης ζωής. Δεν φεύγουν όμως κυνηγημένοι από πολιτικούς διωγμούς, αλλά από την αποδάσωση, την παγκόσμια υπερθέρμανση, από φυσικές καταστροφές, από πυρηνικά και βιομηχανικά ατυχήματα.
Δεν πρόκειται για μικρούς αριθμούς ατόμων. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Φυσικών Πόρων και Περιβάλλοντος του Καΐρου, σήμερα υπάρχουν 30 εκατομμύρια τέτοιοι πρόσφυγες, και ο αριθμός συνεχώς αυξάνει. Η Αναφορά Παγκόσμιων Καταστροφών που εκδίδεται κάθε χρόνο από τον Ερυθρό Σταυρό αναφέρει ότι εμφανίζονται 5.000 νέοι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες κάθε μέρα.
Ο διευθυντής του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (UNEP) Klaus Toepfer, ανεβάζει ακόμη περισσότερο τους αριθμούς. Εκτιμά ότι μέχρι το 2010 ο αριθμός των περιβαλλοντικών προσφύγων θα έχει φθάσει τα 50 εκατομμύρια, που σημαίνει ότι θα αυξάνονται με αριθμό 8.500 την ημέρα.
Ο πρώτος που προσδιόρισε την ύπαρξη περιβαλλοντικών προσφύγων ήταν ο El-Hinnawi, όταν δούλευε στο UNEP το 1985. Όμως, ακόμη δεν έχουν αναγνωριστεί επίσημα ως πρόσφυγες σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και έτσι δεν μπορούν καν να διεκδικήσουν προστασία ή άσυλο.
Η Σύμβαση της Γενεύης που υιοθετήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη το 1951, δεν καλύπτει τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες. Σύμφωνα με τη Σύμβαση πρόσφυγας είναι αυτός που υφίσταται διωγμό «λόγω της φυλής, της θρησκείας, της εθνικότητας, της συμμετοχής του σε κάποια κοινωνική ομάδα ή της συμφωνίας του με κάποια πολιτική άποψη».
Ο Επίτροπος των Ηνωμένων Εθνών για τους πρόσφυγες (UNHCR) ξεχωρίζει μεταξύ πολιτικών και «κοινωνικών» προσφύγων, τους οποίους υπολογίζει σε περίπου 20 εκατομμύρια, και τους οποίους απλά θεωρεί ανθρώπους που έχουν μετακινηθεί από τον τόπο τους (displaced persons).
Η Σύμβαση της Γενεύης δεν είναι επαρκής, λένε οι οργανώσεις που βοηθούν τους πρόσφυγες. Είναι υπερβολικά συνδεδεμένη με την κατάσταση που επικρατούσε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, είχε σχεδιαστεί για να επιλύσει τα προβλήματα εκείνης της εποχής.
Ακτιβιστές και ειδικοί από 22 χώρες συγκεντρώθηκαν πρόσφατα στη Βενετία της Ιταλίας στη δεύτερη Διεθνή Συνάντηση για τους Πρόσφυγες και τους Ζητούντες Άσυλο, έπ’ ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας Προσφύγων. Η συνάντηση οργανώθηκε από μια ιταλική μη-κυβερνητική οργάνωση (A.R.I. Onlus) σε συνεργασία με τον τοπικό δήμο.
Οι αντιπροσωπείες ζήτησαν επαναθεώρηση της Συνθήκης της Γενεύης. Ο ορισμός του δικαιώματος για άσυλο και για ανθρωπιστική προστασία πρέπει να συμπεριλάβει τις ιστορικές, πολιτικές και περιβαλλοντικές αλλαγές των τελευταίων 50 χρόνων, όπως τονίστηκε στη συνάντηση.
Ο «πατέρας» της έννοιας του περιβαλλοντικού πρόσφυγα, ο El-Hinnawi, είπε ότι «μια νέα κατηγορία προσφύγων πρέπει να υιοθετηθεί από τα Ηνωμένα Έθνη». Οι καταστροφές που προκαλούνται από ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν αυξηθεί, οδηγώντας στη μετακίνηση εκατομμυρίων ανθρώπων. «Η παροχή επείγουσας βοήθειας καλύπτει μόνο κάποιες συγκεκριμένες (ακραίες) καταστάσεις, αλλά δεν αποτελεί λύση».
Ο αριθμός των προσφύγων αναμένεται να αυξηθεί δραματικά σε επόμενες δεκαετίες, ως αποτέλεσμα της διάβρωσης του εδάφους, της αύξησης της θερμοκρασίας και της μόλυνσης των υδάτων.
Η Διακυβερνητική Ομάδα για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), το σώμα που έχει επιφορτιστεί από τα ΗΕ να μελετά τις αιτίες και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, προβλέπει 150 εκατομμύρια περιβαλλοντικούς πρόσφυγες μέχρι το 2050!
Η έλλειψη νερού αναμένεται να αποτελέσει μεγάλο πρόβλημα. Η υπόγεια λίμνη νερού κάτω από την Σάνα, την πρωτεύουσα της Υεμένης, πρόκειται να στερέψει το 2010, σύμφωνα με τη Διεθνή Τράπεζα. Στην Κίνα, περίπου 4.000 χωριά απειλούνται με ερημοποίηση, ενώ η έρημος Γκόμπι επεκτείνεται 10.400 τετραγωνικά χιλιόμετρα κάθε χρόνο.
Στη Νιγηρία, 3.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα γης γίνονται έρημος κάθε χρόνο. Στις ιρανικές επαρχίες του Βελουχιστάν και Σιστάν οι κάτοικοι έχουν εγκαταλείψει περίπου 142 χωριά τα τελευταία χρόνια λόγω της προϊούσας απερήμωσης.
Μικρά νησιωτικά κράτη του Ειρηνικού όπως το Τουβαλού απειλούνται από το ανυψούμενο επίπεδο της θάλασσας. Σε κίνδυνο επίσης βρίσκονται οι Κάτω Χώρες και η Δανία. Εάν, σύμφωνα με κάποιες προβλέψεις, το επίπεδο της θάλασσας ανέβει κατά ένα μέτρο στον αιώνα μας, μόνο στο Μπαγκλαντές θα δημιουργηθούν 20 με 40 εκατομμύρια πρόσφυγες!
Συχνά οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες δεν διασχίζουν σύνορα, αλλά μετακινούνται στο εσωτερικό της χώρας τους. Αυτό έγινε με την πυρηνική καταστροφή του Τσερνομπίλ το 1985 και τη διαρροή αερίων στο Μποπάλ της Ινδίας το 1984.
Οι φτωχοί του αναπτυσσόμενου κόσμου είναι οι πιο ευάλωτοι στις κλιματικές αλλαγές. Οι ίδιοι συμβάλλουν ελάχιστα στη δημιουργία του προβλήματος, είναι αυτοί όμως που πληρώνουν το υψηλότερο τίμημα.
Σεπτέμβριος 2004
(πηγή: άρθρο της Stefania Milan στο Inter Press Service)
Τα πραγματικά προβλήματα της οικολογίας
Ν. Σ. ΜΑΡΓΑΡΗΣΟ 20ός αιώνας τελειώνει με διάφορα οικολογικά και περιβαλλοντικά ¬ πραγματικά ή φανταστικά ¬ προβλήματα αλλά και με προόδους. Σύμφωνα με τη θεωρία του θερμοκηπίου (το οποίο στα αγγλικά γράφεται greenhouse και το είδα γραμμένο σε βαθυστόχαστο άρθρο «διανοουμένου» ως… «πράσινο σπίτι») θα αυξηθεί η θερμοκρασία του πλανήτη, θα λιώσει το νερό στους πάγους, θα σηκωθεί η στάθμη της θάλασσας και θα λιγοστέψουν ¬ ας πούμε κάτι και για την Ελλάδα ¬ οι βροχές.
Το αν θα ισχύσει ή όχι η θεωρία αυτή στο μέλλον δεν είναι βέβαιο. Από την άλλη όμως η υπεραύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είναι γεγονός που οφείλεται στις καύσεις οι οποίες προέρχονται από τα λεγόμενα «απολιθωμένα» καύσιμα όπως ο γαιάνθρακας και το πετρέλαιο. Τα οποία, ενώ ήταν «αποθηκευμένα» για χιλιετίες στα έγκατα της γης, μέσα σε 150 χρόνια «ανέβηκαν» και κάηκαν στην επιφάνεια (στα τρένα, στα εργοστάσια, στα πλοία, στα αυτοκίνητα, στους σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος) ανεβάζοντας πάνω από 15 φορές το ποσοστό του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα.
Αλλαξε το κλίμα;
Οταν οι «διανοούμενοι» τονίζουν τους κινδύνους που υπάρχουν από την αλλαγή του κλίματος έχω μια απορία: Οταν δεν υπάρχει αντιπροσωπεία αυτοκινήτων που να μη διαφημίζει ότι προσφέρει δωρεάν ή φθηνά το αιρ κοντίσιον, έχουμε κατανοήσει ότι ουσιαστικά ήδη αλλάξαμε το προσωπικό μας κλίμα; Και όχι βέβαια μόνο στο αυτοκίνητο αλλά και στα σπίτια και στις δουλειές μας. «Μέχρι και ο φούρνος» άκουγα διαφήμιση αυτές τις ημέρες «έγινε κλιματιζόμενη αίθουσα». Μία, επομένως, από τις συνταρακτικές αλλαγές του περιβάλλοντος έχει σχέση με την αλλαγή του κλίματος. Και αυτή που ήρθε και αυτή που έρχεται. Και οι δύο έχουν προκληθεί από τον άνθρωπο. Μάλιστα η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι η «πλανητική κλιματική αλλαγή» ουσιαστικά προκαλείται από ενέργειές μας όπως είναι η «ατομική κλιματική αλλαγή». Η τελευταία για να πραγματοποιηθεί χρειάζεται ηλεκτρική ενέργεια και καύσιμα.
Και τα φυτά τρελάθηκαν!
Βλέπω σε πλατεία «βορείων» προαστίων τη φάτνη κι από πάνω μια λεύκα γεμάτη φύλλα. Ελάχιστοι βεβαίως αναρωτήθηκαν για το πώς είναι δυνατόν η λεύκα να είναι γεμάτη φύλλα τέλη Δεκεμβρίου. Οταν θα έπρεπε να τα έχει ρίξει ήδη από τις αρχές Νοεμβρίου.
Στη φύση τις εντολές για τις βιολογικές αλλαγές στα φυτά και στα ζώα σίγουρα δεν θα ήταν εφικτό να τις δίνει ούτε η θερμοκρασία ούτε οι βροχές. Δεν οφείλεται επομένως στη φετινή καλοκαιρία το γεγονός ότι παραμένουν τα φύλλα πάνω στα φυλλοβόλα δέντρα. Τούτο επειδή αν ήταν δυνατόν η καλοκαιρία ή η κακοκαιρία (πάντα κατά τα ανθρώπινα πρότυπα) να καθορίσουν το πότε θα ανθίσουν οι αμυγδαλιές ή το πότε θα φύγουν τα χελιδόνια θα υπήρχε χάος. Γι’ αυτόν τον λόγο και η φωτοπερίοδος, δηλαδή το μήκος της ημέρας (ή, μήπως, της νύχτας;) είναι ο κρίσιμος καθοριστικός παράγοντας της βιολογικής ζωής και λειτουργίας. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, επακριβώς ότι την Πρωτοχρονιά ο ήλιος θα ανατείλει στις 7.41 και θα δύσει στις 17.16. Ενώ δεν γνωρίζουμε τι καιρό θα κάνει.
Μόνο που η ανθρώπινη παρουσία, εκτός από την αλλαγή του κλίματος, αλλάζει και τη φωτοπερίοδο. Η ¬ ας την ονομάσουμε ¬ «φωτορύπανση» δημιουργεί πλέον συνθήκες τις οποίες τα φυτά και τα ζώα αδυνατούν να «κατανοήσουν». Πράγμα που σημαίνει ότι είναι λογικό να βλέπουμε στον επαρχιακό δρόμο του Πηλίου αυτή την εποχή και κάποια ανθισμένα σπάρτα. Ενώ θα έπρεπε να ανθίζουν την άνοιξη. Απλώς «μπερδεύτηκαν» από τα φώτα των αυτοκινήτων. Μην απορήσετε λοιπόν ιδιαίτερα όσοι έχετε γεμίσει τον κήπο και το μπαλκόνι σας με φωτεινές και εορταστικές γιρλάντες όταν θα βλέπετε τα φυτά στις γλάστρες σας να ανθίζουν ή να μην ανθίζουν όταν θα πρέπει.
Τι κινδυνεύει επιτέλους;
Είναι βέβαιο ότι υπήρξαν συνταρακτικές αλλαγές στο περιβάλλον μας κατά τη διάρκεια του τελευταίου αιώνα. Μόνο που συχνά η υποβάθμιση που υπήρξε υπερτονίστηκε σε αντίθεση με την αναβάθμιση, την οποία συνήθως αποκρύπτουμε.
Τον κίνδυνο εξαφάνισης που πράγματι υπήρξε για τους πελεκάνους της Πρέσπας όλοι τον πληροφορήθηκαν, ενώ το γεγονός ότι σήμερα έχουν πολλαπλασιαστεί (κατά τη γνώμη μου υπέρμετρα!) το αφήνουμε κατά μέρος. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τα φλαμίγκος που, ενώ ήταν σπανιότατα και μόνο στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, σήμερα γέμισαν όλους τους υγροβιότοπους ως και τη Νότια Πελοπόννησο.
Οπως και αν έχει το πράγμα, ας επιτραπεί να τονιστεί ένα γεγονός: στα πουλιά προστατεύονται περισσότερο τα μεγάλα, τα άσπρα και αυτά που κελαηδούν ωραία. Με εξαίρεση ¬ πάντοτε υπάρχει και αυτή ¬ τους γύπες. Τους οποίους εξωραΐζουμε ονομαστικά, μια και ουδέποτε άκουσα να γράφεται ότι στο δάσος της Δαδιάς προστατεύονται τα όρνεα.
Σε ό,τι αφορά τα φυτά, και εδώ έχει γίνει ένα μεγάλο μπλέξιμο. Το οποίο οφείλεται στο γεγονός ότι στη χώρα μας θεωρήσαμε πως κινδυνεύει οτιδήποτε ήταν σπάνιο. Κάτι τελείως λανθασμένο.
Τι είναι όμως το περιβάλλον στη χώρα μας; Είναι μόνο τα δάση ή, μήπως, το χαρακτηριστικό τους είναι ο συνδυασμός των ελαιώνων με τους αμπελώνες και τα άλλα καλλιεργούμενα οικοσυστήματα; Γιατί θα πρέπει να διατηρηθεί μόνο ή αποκλειστικά κάποιος υγροβιότοπος και όχι ο κάμπος της Χίου, οι «μαστιχεώνες» της Καλύμνου, ο αμυγδαλεώνας της Λήμνου, το λεμονοδάσος του Πόρου, ο ελαιώνας της Αμφισσας;
Τα εξημερωμένα θα την πληρώσουν;
Ο άνθρωπος κατάφερε να «εξημερώσει» σειρά φυτών και ζώων τα οποία χρησιμοποίησε κατά κύριο λόγο για τροφή. Είτε αναφερόμαστε στα σιτηρά είτε στα όσπρια είτε στους αμπελώνες, στις ελιές, στις αμυγδαλιές και στα φρούτα, αναπτύχθηκαν στην Ελλάδα αναρίθμητες ποικιλίες οι οποίες σήμερα κινδυνεύουν από εξαφάνιση.
Είναι προφανές ότι πρέπει να κινηθούμε δραστήρια για τη σωτηρία του κρίνου της θάλασσας και το ίδιο ισχύει για τα ορχεοειδή της Σάμου. Αλλά γιατί να μη σκεφθούμε και τα περίφημα φιρίκια του Πηλίου, την αμυγδαλιά της Λήμνου, τα ξυλάγγουρα της Χίου;
Εξαφανίστηκαν εδώ και χρόνια πολλές ποικιλίες αχλαδιάς επειδή τις αντικαθιστούν με νεότερες, περισσότερο «παραγωγικές», και το ίδιο ισχύει και στα μήλα. Τα γνωστά φιρίκια, π.χ., παραχωρούν τη θέση τους σε άλλες ποικιλίες όπως τα «ντελίσια».
Ουδεμία αντίρρηση υπάρχει βεβαίως στο να «εμβολιαστούν» οι φημισμένες μανταρινιές της Καλύμνου με τη νέα ποικιλία «κλημεντίνη» που δεν έχει κουκούτσια. Γιατί όμως να μη διατηρήσουμε και κάποια δέντρα από τα παλιά; Ηταν «λάθος» τους το ότι μας έθρεψαν για αιώνες χωρίς «στάγδην άρδευση», εντομοκτόνα, ζιζανιοκτόνα, λιπάσματα και φυτοφάρμακα;
Τεχνολογία και παράδοση
Στον δρόμο από τη Δράμα για τη Θεσσαλονίκη υπάρχει ένα ελαιοτριβείο. Στο οποίο η ταμπέλα του εφέτος άλλαξε και έγινε «σύγχρονο» και «οικολογικό». Ομολογώ ότι καταευχαριστήθηκα βλέποντάς το. Επιτέλους, σκέφθηκα, το σύγχρονο πάει και με το «οικολογικό». Δεν είναι υποχρεωτικό καθετί το καινούργιο να απορρίπτεται από τους οικολογούντες «από χέρι». Οι οποίοι δέχονται να ασχολούνται στα σοβαρά μόνο με οτιδήποτε θεωρούν «παραδοσιακό».
Από την άλλη, βεβαίως, μήπως είναι σκόπιμο να τονίσουμε και το γεγονός ότι ίσως για να είναι κάποιος «in» και σύγχρονος (ιδιαίτερα στις παρέες και στα μπαράκια) θα πρέπει να δείχνει ότι τον ενθουσιάζει το λεγόμενο «παραδοσιακό»;
Οπως και αν έχει το πράγμα και ιδιαίτερα στο κομμάτι που αφορά τις τροφές, το παραδοσιακό κινδυνεύει να κυριαρχήσει. Αρκεί να δει κανείς το παραδοσιακό γιαούρτι, το παραδοσιακό ψωμί, το παραδοσιακό τυρί και δεν συμμαζεύεται.
Το «γερμανικόν» αρτοποιείον
Ημουν πιτσιρίκος στον Βόλο, αρχές της δεκαετίας του ’50, όταν ο φούρνος της γειτονιάς μας άλλαξε την ταμπέλα που είχε με μια καινούργια. Η οποία έγραφε με μεγάλα γράμματα «Γερμανικόν Αρτοποιείον». Ουσιαστικά ο φούρναρης είχε αποφασίσει να περάσει στη νέα τεχνολογία με τον «κλίβανο» να καίει πετρέλαιο ως καύσιμο και όχι ξύλα. Η αλλαγή στην ποιότητα του ψωμιού ¬ τότε η κατά κεφαλήν κατανάλωσή του ήταν ιδιαίτερα αυξημένη ¬ ήταν εμφανής, ή τουλάχιστον έτσι νομίζαμε. Χώρια που η κυρία Μελπομένη είδε διαφορά και στην απλωμένη μπουγάδα της μια και η νέα καμινάδα έβγαζε λιγότερο καπνό. Από την άλλη, όπως τα σκέφτομαι «μετά σαράντα έτη», πρέπει κάτι τέτοιο να ήταν βέβαιο. Η ομοιόμορφη διανομή της θερμοκρασίας σε όλα τα σημεία του κλιβάνου ¬ ο νέος τύπος ήταν από μαντέμι ¬ έψηνε καλύτερα το ψωμί από τον προηγούμενο. Στον οποίο όταν τον τάιζε ο φούρναρης με ξύλα η θερμοκρασία ανέβαινε. Χωρίς βεβαίως ομοιομορφία στα επί μέρους σημεία του χώρου που έψηνε.
Στη συνέχεια όλοι οι φούρνοι του Βόλου ακολούθησαν την τεχνολογία εκσυγχρονιζόμενοι καταλλήλως. Εμειναν σήμερα κάνα-δυο παλαιοί (δεν τους λέω παραδοσιακούς) στους οποίους γίνεται χαμός από την πελατεία. Το αν ντουμανιάζουν τη γειτονιά με τους καπνούς που βγάζουν είναι μια άλλη ιστορία.
Τι τρώνε οι νέοι;
Για λόγους που αγνοώ πρέπει καθένας από εμάς για να θεωρηθεί στις παρέες του «in» να χαρακτηρίζει με τα χειρότερα λόγια όλα τα σύγχρονα προϊόντα. Οι εκφράσεις του είδους «ποιος ξέρει τι μας ταΐζουν» έρχονται και επανέρχονται συνεχώς. Η σύγχρονη χημεία τροφίμων ¬ για την ίδια ομάδα σχολιαστών ¬ μόνο προβλήματα δημιουργεί. Τα νέα παιδιά που πηγαίνουν στα Goody’s, στα McDonald’s και στα Kentucky Fried Chicken καταναλώνουν περίπου δηλητηριώδεις τροφές τις οποίες συνοδεύουν με εξίσου βλαβερά ποτά όπως η Coca-Cola.
Ενώ εμείς στην εποχή μας ζούσαμε άλλη, φυσική, ζωή. Με τον γαλατά να έρχεται το πρωί φορτωμένος το γάλα που μόλις είχε αρμέξει από την αγελάδα. Φρεσκότατο, γεμάτο μικρόβια μελιταίου πυρετού, το οποίο έπρεπε να βράσεις απαραιτήτως. Στο «φανάρι» κρεμασμένο στον τοίχο της κουζίνας υπήρχαν οι υπόλοιπες τροφές μια και η «παγωνιέρα» ¬ το τότε ψυγείο, που χρησιμοποιούσε πάγο για ψύξη ¬ ήταν είδος πολυτελείας. Ασε που δεν υπήρχε παγοπώλης στο χωριό να κάνει καθημερινή διανομή.
Τα κοτόπουλα που τρώμε σήμερα ουδεμία σχέση έχουν επίσης με εκείνα που τρώγαμε εμείς. Τα οποία πριν από δεκαετίες, ως ιδιαίτερα σπάνια εδέσματα, δημιούργησαν το γνωστό «ζωή και κότα».
Να θυμηθούμε λοιπόν ότι εδώ και 40 χρόνια σε εκείνες τις ειδυλλιακές εποχές τρώγαμε, εκτός από την άνοιξη και τις αρχές του καλοκαιριού, μόνο ηλικιωμένες και άρρωστες κότες. Χωρίς να ξεχνώ το γνωστό «η γριά κότα έχει το ζουμί» θυμάμαι τη γιαγιά μου να μας ταΐζει κότα μόνον όταν διαπίστωνε ότι υπήρχε κάποια στο κοτέτσι που πληρούσε τους όρους της γνωστής έκφρασης «πηγαίνει σαν ζαλισμένο κοτόπουλο». Με λίγα λόγια, το σφάξιμο και το ξεπουπούλιασμα ήταν μία φάση πριν από τον θάνατο. Τον οποίο θα προκαλούσε μια ασθένεια. Δηλαδή τα νοστιμότατα κοτόπουλα που τρώγαμε τότε, και όλοι τα νοσταλγούν, συνήθως ήταν άρρωστα.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει σήμερα και με τις γίδες. Μια και είναι χρήσιμες τόσο για να γεννήσουν κατσικάκια όσο και για την παραγωγή γάλακτος ¬ από το γιδίσιο γάλα γίνεται εξαιρετική φέτα ¬ ο ιδιοκτήτης τις θέλει ζωντανές. Μόνο όταν γεράσουν ή αρρωστήσουν, και εδώ ένα βήμα πριν από τον θάνατο, τις σφάζουν. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι το κρέας από γίδα πωλείται πάμφθηνα.
Ας το έχουμε λοιπόν αυτό υπόψη μας όταν «φτιαχνόμαστε» με την εξαιρετική βραστή γίδα που τρώμε στο γραφικό εστιατόριο στο βουνό. Την πέρασε βεβαίως προηγουμένως η κυρα-Μαρία που τη μαγείρεψε από τη χύτρα ταχύτητας αλλά ας μην τα θέλουμε και όλα δικά μας. Στο κάτω κάτω της γραφής στην περίπτωση της γίδας υπάρχει και κάτι σίγουρο: είναι πάντοτε ντόπια, μια και δεν υπάρχουν γίδες εισαγόμενες.
Αλλαξαν πολλά!
Αν κοιτάξουμε αυτή την εποχή την προθήκη ενός μανάβικου της προκοπής, διαπιστώνουμε να υπάρχει τέτοια ποικιλία φρούτων και λαχανικών που αν τα έβλεπε κάποιος τη δεκαετία του ’50 θα κινδύνευε από εγκεφαλικό.
Είναι βέβαιο ότι ήταν αδύνατον πριν από 30 χρόνια να δεις δίπλα δίπλα ντομάτες με κουνουπίδια καθώς και κολοκυθάκια, μελιτζάνες και αγγούρια με λάχανα. Ασε τα μήλα και τα αχλάδια με κεράσια, μπανάνες και ακτινίδια.
Συγχρόνως, μήπως θυμάται κανείς πόσα ξερά σύκα τρώγαμε τότε τον χειμώνα και πόσα σήμερα; Να προσθέσω και το ποσοστό των σπορελαίων σε σχέση με το ελαιόλαδο; Εμείς πάντως στον Βόλο θεωρούσαμε βλασφημία το να βάλουμε στο φαγητό σπορέλαιο. Κοιτάζουμε, έτσι για γούστο, τα ντουλάπια της κουζίνας μας σήμερα με τα αραβοσιτέλαια, τα ηλιέλαια, τα σογιέλαια και όλα τα άλλα;
Κάποτε, μετά από μια διάλεξη στη Λήμνο, με πλησίασε μια συμπαθέστατη κυρία η οποία είχε κρεμασμένο στο στήθος της στη θήκη, που αν δεν κάνω λάθος λέγεται «μάρσιπος», ένα ωραιότατο πιτσιρίκι. Φυσικά είχε άποψη, και μάλιστα απόλυτη, περί του πρακτέου: πρέπει να καταργηθούν όλα τα φυτοφάρμακα. Αλλά η απάντηση-ερώτηση που της έκανα την προβλημάτισε: Στον μικρό δίνετε φάρμακα;
Ηταν προφανές ότι η συμπαθής κυρία έκανε εμβόλια, έδινε αντιβιοτικά, αντιβηχικά και ό,τι άλλο έπρεπε στο παιδάκι. Ουδέποτε θα είχε επίσης διανοηθεί ότι θα έκανε διαδήλωση για την κατάργηση (σε αντιδιαστολή προς τα κακορίζικα φυτοφάρμακα) των ανθρωποφαρμάκων και των φαρμακείων.
Ο παλιός καλός καιρός
Αρκετοί ήδη θα διαφωνήσουν. Πώς είναι δυνατόν να συμβαίνει κάτι καλό όταν η κρατούσα άποψη πρέπει πάντα να μας οδηγεί σε εκφράσεις του είδους: «Θυμάσαι τι νόστιμα και μυρωδάτα ήταν τα ροδάκινα τότε;».
Συγχωρήστε μου την αυθάδεια, αλλά όσοι τα λένε αυτά απλώς αναπολούν έναν παλιό καλό καιρό ο οποίος ουδέποτε υπήρξε. Αν μας άρεσαν περισσότερο τα πορτοκάλια με κουκούτσια, γιατί δεν τα αγοράζουμε και σήμερα αλλά προτιμάμε τα μέρλιν; Υπάρχει, εδώ που τα λέμε, μια μερική ερμηνεία για την άποψή μας ότι όλα στο παρελθόν ήταν νοστιμότερα. Οφείλεται στο γεγονός ότι σε μια περίοδο πείνας και δυστυχίας το σύκο ήταν δώρο εξ ουρανού και το ίδιο ίσχυε και για τα μανταρίνια της Χίου και της Καλύμνου. Χώρια που φαίνεται ότι, αντί για το παρελθόν, αναζητούμε τα νιάτα μας που πέρασαν.
Σήμερα ζούμε σε μια συνταρακτική εποχή όπου οι αλλαγές σε όλους τους τομείς οδηγούν σε δρόμους τους οποίους δεν είχαμε καν φανταστεί. Ας τους απολαύσουμε!
Ο κ. Νίκος Μάργαρης είναι καθηγητής Οικοσυστημάτων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Το ΒΗΜΑ, 01/01/2000 , Σελ.: B08
"Πόσο επηρεάζονται τα ΤΡΟΦΙΜΑ;"
Κρατικές πηγές και πανεπιστημιακές μελέτες εμφανίζουν εντελώς διαφορετικά ποσοστά τροφίμων που έχουν υποστεί τις συνέπειες της αλόγιστης χρήσης φυτοφαρμάκων. Για εμάς όμως τους καταναλωτές ένα είναι το σημαντικό: να πλένουμε καλά τα τρόφιμα και να επιδιώκουμε την πρόσληψη ποικιλίας τροφών προσπαθώντας να κρατήσουμε τον οργανισμό μας «καθαρό»Τώρα που πήρατε μια πρώτη γεύση, ας δούμε τα τελευταία επίσημα στοιχεία του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης που αφορούν το έτος 2005. Σύμφωνα με αυτά, σε ό,τι αφορά τα υπολείμματα γεωργικών φαρμάκων σε προϊόντα φυτικής προέλευσης διενεργήθηκαν συνολικά έλεγχοι σε 2.490 δείγματα (νωπά και κατεψυγμένα λαχανικά, δημητριακά, ελαιόλαδο).
Από την παραγωγή στο πιάτο
Σε φρούτα και λαχανικά υπολείμματα εντός των ανωτάτων επιτρεπτών ορίων εντοπίστηκαν στο 17% των δειγμάτων (έναντι 18,5% το 2004), ενώ υπολείμματα σε συγκεντρώσεις που υπερβαίνουν τα όρια εντοπίστηκαν στο 1,1% των δειγμάτων (έναντι 3,1% το 2004).
Σε δημητριακά υπολείμματα εντός των επιτρεπτών ορίων εντοπίστηκαν στο 1,6% των δειγμάτων, ενώ οι περιπτώσεις δειγμάτων με υπολείμματα πάνω από τα όρια ήταν 0,5% (το 2004 δεν είχαν ανιχνευθεί υπολείμματα σε κανένα δείγμα).
Σε ελαιόλαδο υπολείμματα σε συγκεντρώσεις εντός των επιτρεπτών ορίων εμφανίστηκαν στο 35,9% των δειγμάτων (έναντι 44,8% το 2004), ενώ υπέρβαση των ορίων κατεγράφη στο 1,7% των δειγμάτων (0,6% το 2004).
Ρόδινη εικόνα
Οι αρμόδιοι σημειώνουν ότι από αυτά τα στοιχεία προκύπτει πως η εικόνα της χώρας μας είναι από τις πλέον θετικές σε σύγκριση με αυτές των προηγουμένων ετών (από το 1995, οπότε και διενεργείται τέτοιος έλεγχος) και σημαντικά καλύτερη από τον μέσο όρο της ΕΕ για τα έτη 1996-2004. Συνολικά στη χώρα μας το ποσοστό των δειγμάτων με υπολείμματα σε συγκεντρώσεις εντός των επιτρεπτών ορίων ήταν για το 2005 15,6% ενώ ο μέσος όρος της ΕΕ κυμαίνεται από το 1996 ως το 20004 στο 32%-42%. Παράλληλα το ποσοστό δειγμάτων πάνω από τα επιτρεπτά όρια ήταν το 2005 συνολικά για τα προϊόντα φυτικής προέλευσης 1,04% ενώ κατά τα έτη 1996-2004 το αντίστοιχο ποσοστό σε επίπεδο ΕΕ κυμάνθηκε από 3% ως 5,5%.
Τα στοιχεία σε ό,τι αφορά τα προϊόντα ζωικής προέλευσης είναι ακόμη καλύτερα, σύμφωνα με τα αποτελέσματα του Εθνικού Προγράμματος Καταλοίπων για το 2005. Εξετάστηκαν 5.934 δείγματα και βρέθηκαν συνολικά 51 μη κανονικά δείγματα (ποσοστό 0,85%). Εξ αυτών δύο δείγματα περιείχαν απαγορευμένες ουσίες (δεν προσδιορίζονται), 43 αντιμικροβιακούς παράγοντες (δεν προσδιορίζονται) και έξι βαρέα μέταλλα.
Σε δηλώσεις του στο «Βήμα» ο υφυπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων κ. Αλ. Κοντός παραδέχθηκε ότι δεν μπορούμε να μιλάμε για συνολική αντιμετώπιση του ζητήματος των καταλοίπων φυτοφαρμάκων στα γεωργικά προϊόντα αν δεν εισαγάγουμε την ολοκληρωμένη διαχείριση της γεωργίας. «Τι σημαίνει αυτό; Είναι ουσιαστικώς ένα βήμα πριν από τη βιολογική γεωργία. Με συνολικές αναλύσεις του εδάφους, των φυτών, με δημιουργία ενός δικτύου μέσα στο οποίο σε κάθε γεωργό θα αντιστοιχεί ο γεωπόνος του. Αυτό θα σημάνει καλύτερη ενημέρωση των αγροτών, άρα και καλύτερη πρακτική στο χωράφι». Σύμφωνα με τον υφυπουργό, η ολοκληρωμένη διαχείριση προχωρεί ήδη στη χώρα μας με εντατικούς ρυθμούς και έχει φθάσει στο 3,5%-4,5% επί του συνόλου της καλλιεργηθείσας γης.
Αριστοτέλειο: η άλλη όψη…
Πάντως τα αποτελέσματα του υπουργείου εμφανίζονται σημαντικά μειωμένα σε σύγκριση με εκείνα που προκύπτουν από μελέτες ελλήνων ερευνητών. Οπως επισημαίνει στο «Βήμα» ο αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Χημείας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και διευθυντής του Εργαστηρίου Ελέγχου Ρύπανσης Περιβάλλοντος κ. Κ. Φυτιάνος, σε αναλύσεις για οργανοφωσφορικά φυτοφάρμακα (κατηγορία με τη μεγαλύτερη τοξικότητα) που πραγματοποίησε το εργαστήριό του το 2005 σε φρούτα και το 2006 σε λαχανικά (συνολικά 125 δείγματα φρούτων και αντίστοιχος αριθμός λαχανικών που προέρχονταν από διάφορα μέρη της Ελλάδας), το 37% επί του συνόλου των δειγμάτων βρέθηκε θετικό σε υπολείμματα φυτοφαρμάκων, ενώ ποσοστό της τάξεως του 3% περιείχε κατάλοιπα πάνω από τα επιτρεπτά όρια. Τα πιο επιβαρημένα λαχανικά ήταν το καρότο, η πατάτα, η ντομάτα και το κρεμμύδι (καθώς είναι ριζικά φυτά, οπότε προσλαμβάνουν τις ουσίες και από τις ρίζες τους), ενώ παράλληλα τα λαχανικά των θερμοκηπίων εμφανίστηκαν περισσότερο «μολυσμένα» σε σύγκριση με εκείνα που καλλιεργούνται… στον καθαρό αέρα. Σε ό,τι αφορά τα φρούτα τα πιο επιβαρημένα ήταν τα μήλα, τα αχλάδια, τα ροδάκινα και τα σταφύλια.
Ο ειδικός σημειώνει σε ό,τι αφορά τους ελέγχους που γίνονται στη χώρα μας από τις αρμόδιες αρχές ότι αυτοί «είναι ανεπαρκέστατοι και θέτουν σε κίνδυνο την υγεία των καταναλωτών». Οσο για τα αποτελέσματά τους, σημειώνει ότι «όταν δεν κάνεις έλεγχο ή τον σωστό έλεγχο, είναι επόμενο να μη βρεις κανένα κρούσμα».
Οδηγίες προς καταναλωτές
Τι μπορεί να κάνει ο καταναλωτής προκειμένου να προστατευθεί από τον… χημικό τυφώνα; Σύμφωνα με τον κ. Φυτιάνο, όχι και πολλά πράγματα. «Τουλάχιστον ας κάνει ό,τι περνά από το δικό του χέρι. Να πλένει καλά τα φρούτα και τα λαχανικά και να ξεφλουδίζει όσα έχουν φλούδα καθώς από έρευνες έχουμε δει ότι με αυτόν τον τρόπο «καθαρίζουν» ως και κατά 95% από τις επικίνδυνες ουσίες. Βέβαια πολλά φρούτα και λαχανικά κρύβουν έναν θησαυρό βιταμινών στη φλούδα τους, οπότε ακόμη και αυτή η σύσταση αποτελεί «δίκοπο» μαχαίρι».
Μεταποιημένα τρόφιμα
Και ας περάσουμε τώρα στα μεταποιημένα προϊόντα, τις αναλύσεις για τα οποία κάνει το Γενικό Χημείο του Κράτους (ΓΧΚ) – σε αυτή την περίπτωση τουλάχιστον έχουμε ένα διαπιστευμένο, σύμφωνα με τις προδιαγραφές της ΕΕ, εργαστήριο. Οπως αναφέρει στο «Βήμα» η δρ χημικός και προϊσταμένη του Εργαστηρίου Υπολειμμάτων Γεωργικών Φαρμάκων του ΓΧΚ κυρία Δέσποινα Τσίπη, κατά μέσον όρο τα μη κανονικά δείγματα που προκύπτουν κάθε χρόνο είναι της τάξεως του 5,5%. Σύμφωνα με την πρώτη επεξεργασία των στοιχείων για το έτος 2006, τα ποσοστά και τη χρονιά που μας πέρασε κινήθηκαν στα ίδια επίπεδα. Η ίδια η κυρία Τσίπη παραδέχεται ότι τα ποσοστά αυτά προκύπτουν από ανάλυση περίπου 500 δειγμάτων τον χρόνο για κάθε είδος, αριθμό που χαρακτηρίζει «πιθανώς μη ικανό».
Και μπορεί στο συγκεκριμένο εργαστήριο τον τεράστιο φόρτο εργασίας να καλούνται να φέρουν εις πέρας ερευνητές ο αριθμός των οποίων μετρείται κυριολεκτικώς στα δάχτυλα του ενός χεριού, τουλάχιστον όμως υπάρχει η βοήθεια της υψηλής τεχνολογίας – για την ακρίβεια, ένα ισχυρό σύστημα υγρής χρωματογραφίας – φασματογραφίας μάζας που δίνει τη δυνατότητα ανάλυσης του δείγματος ως και για 100 ουσίες ταυτοχρόνως.
Μεγάλος όγκος δουλειάς στο συγκεκριμένο εργαστήριο αφορά τις αναλύσεις λαδιού (λόγω και του τίτλου του εργαστηρίου ως εργαστηρίου αναφοράς της ΕΕ). Σύμφωνα με αναλύσεις για το 2006, 8% των δειγμάτων που εξετάστηκαν βρέθηκαν να περιέχουν υπολείμματα φυτοφαρμάκων πάνω από τα επιτρεπτά όρια των 50 μg/kg που έχει θέσει η ΕΕ (4% των συμβατικών ελαιολάδων και 13% των οργανικών, μάλλον μέσω μεταφοράς στις βιολογικές καλλιέργειες φυτοφαρμάκων από συμβατικές).
Συναγερμός μηδέν
Στο τέλος του 2006 εντοπίστηκαν, σύμφωνα με τις αναλύσεις του εργαστηρίου, καρβαμιδικά φυτοφάρμακα σε ορισμένα κρασιά (μελέτη σε 40 δείγματα εμφιαλωμένου κρασιού από διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας), ενώ απαλλαγμένα από φυτοφάρμακα ήταν τόσο το γάλα (περιλαμβάνονται αναλύσεις και στο γάλα του Στρατού) όσο και τα εμφιαλωμένα νερά. Χωρίς πρόβλημα βρέθηκαν και τα κατεψυγμένα φρούτα και λαχανικά που ανέλυσαν οι ειδικοί του εργαστηρίου.
Σε δηλώσεις του στο «Βήμα» ο πρόεδρος του ΕΦΕΤ, που είναι και ο αρμόδιος φορέας για τον έλεγχο όλων των επεξεργασμένων τροφίμων που βρίσκονται στα ράφια των καταστημάτων, κ. Ι. Βλέμμας σημείωσε ότι τα ελληνικά προϊόντα βρίσκονται πολύ χαμηλά στην κατάταξη της ΕΕ σε ό,τι αφορά τον εντοπισμό υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων. Προσέθεσε επίσης ότι «η Ελλάδα δεν έχει alert εδώ και χρόνια στο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης της ΕΕ για φυτοφάρμακα». Πάντως εμείς, για την ιστορία της υποθέσεως, αναφέρουμε ότι οι επιθεωρητές της Ευρωπαϊκής Ενωσης σε έκθεσή τους για χρήση φυτοφαρμάκων στην Ελλάδα (συντάχθηκε το 2005) σημείωναν ότι είναι αξιοπερίεργο πώς δεν έχει φτάσει ποτέ σήμα προειδοποίησης στο σύστημα ταχείας πληροφόρησης της ΕΕ από την Ελλάδα για ελληνικό προϊόν, ενώ εκείνη την περίοδο είχαν υπάρξει 11 ειδοποιήσεις από άλλα κράτη-μέλη για ελληνικής προέλευσης φυτικά προϊόντα…
Η έρευνα της WWF
Μπορεί στο σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης της ΕΕ να είμαστε «καθαροί», πρόσφατη όμως ευρωπαϊκού εύρους μελέτη που διεξήχθη από τον ΤΝΟ, ολλανδικό οργανισμό για την εφαρμοσμένη επιστημονική έρευνα για λογαριασμό της οικολογικής οργάνωσης WWF (δημοσίευση Σεπτέμβριος 2006), έδειξε ότι πολλά από τα επεξεργασμένα τρόφιμα που κυκλοφορούν στις ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, περιέχουν κατάλοιπα – ακόμη και απαγορευμένων επί δεκαετίες – φυτοφαρμάκων. Οι ερευνητές διαπίστωσαν την ύπαρξη οργανοχλωριωμένων φυτοφαρμάκων σε 16 από τα 27 είδη τροφίμων που εξέτασαν. Τα κυριότερα φυτοφάρμακα που ανευρέθησαν ήταν το pp-DDE, ένας μεταβολίτης του φυτοφαρμάκου DDT, καθώς και το HCB σε συγκεντρώσεις ως και 5,6 ng/g σε κάποια τρόφιμα.
Για τους σκοπούς της έρευνας επελέγησαν τυχαία δύο δείγματα τροφίμων από σουπερμάρκετ της Αθήνας. Τα είδη που επιλέχθηκαν από την Ελλάδα ήταν κεφαλοτύρι και μπριζόλα και εξετάστηκαν για εντομοκτόνα, PCB, βρωμιούχα επιβραδυντικά φλόγας, φθαλικά άλατα και αλκυλοφαινόλες. Στο κεφαλοτύρι ανευρέθησαν ίχνη εντομοκτόνων (HCB και ένας μεταβολίτης του απαγορευμένου DDT, το pp-DDE) και πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCB). Στο δείγμα κρέατος από την Ελλάδα ανιχνεύθηκαν πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCB), άκρως επικίνδυνες ενώσεις, αν και δεν ανήκουν στα φυτοφάρμακα.
Οπως ανέφερε στο «Βήμα» ο κ. Αχ. Πληθάρας, υπεύθυνος Εκστρατειών Πολιτικής της WWF Ελλάς, «αυτό που μας ανησύχησε ιδιαίτερα δεν ήταν η ποσότητα των χημικών – που ήταν σε χαμηλά επίπεδα – αλλά το γεγονός ότι ανιχνεύσαμε χημικά που έχουν απαγορευθεί εδώ και πολλά χρόνια. Συν τοις άλλοις, γνωρίζουμε ότι τα συγκεκριμένα χημικά συμπεριφέρονται ως ορμονικοί διαταράκτες και ότι έχουν την τάση να συσσωρεύονται στους οργανισμούς ανθρώπων και ζώων παραμένοντας εκεί για μεγάλο διάστημα. Το μεγάλο ερώτημα λοιπόν δεν είναι οι ποσότητες που ανιχνεύονται τα χημικά στα τρόφιμα αλλά πώς αυτά τα χημικά αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και ποιες μπορεί να είναι οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στον άνθρωπο από την έκθεσή του σε αυτό το «κοκτέιλ» χημικών».
Το τρικ με τα όρια
Ολα τα στοιχεία που σας παραθέσαμε βασίζονται σε μια κύρια σύμβαση: στα ανώτατα επιτρεπτά όρια – η ΕΕ έχει θέσει 17.000 διαφορετικά όρια για 150 ουσίες σε ό,τι αφορά τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων (ο ενδιαφερόμενος μπορεί να τα δει στην ηλεκτρονική διεύθυνση www. europa.eu. int/comm/food/plant/ protection/pesticides/index-en. htm). Ωστόσο, όπως σημειώνει ο κ. Φυτιάνος, «τα όρια αυτά ουσιαστικώς δεν σημαίνουν τίποτε. Τα υπολείμματα των φυτοφαρμάκων δρουν αθροιστικά στον οργανισμό και παράλληλα προσλαμβάνονται από πολλές και διαφορετικές πηγές. Συγχρόνως η υπερκατανάλωση ενός προϊόντος μπορεί να οδηγήσει αυτόματα και σε υπέρβαση των επιτρεπτών ορίων. Για όλους αυτούς τους λόγους ο τρόπος προσδιορισμού τους έχει αμφισβητηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο και συζητείται ολοένα και εντονότερα η αναθεώρησή του».
Παράλληλα τα θεμέλια της έννοιας των ανωτάτων επιτρεπτών ορίων κάνει να τρίζουν μια άλλη έννοια η οποία δεν εμπίπτει στο λεξιλόγιο – ούτε στα αποτελέσματα – των επισήμων φορέων. Πρόκειται για τη συνεργιστική δράση πολλών και διαφορετικών φυτοφαρμάκων σε ένα προϊόν – ακόμη και αν όλες οι ουσίες που ανευρίσκονται είναι εντός των επιτρεπτών ορίων. Ο καθηγητής του Τμήματος Χημείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων κ. Τρ. Αλμπάνης σημειώνει ότι «όσες δοκιμές έχουν γίνει σχετικά με τη συνεργιστική δράση των φυτοφαρμάκων έχουν δείξει ότι αυτή ισχύει. Εχει φανεί μετά από πειράματα σε ζώα ότι η ύπαρξη μιας δεύτερης ουσίας εντός του οργανισμού μπορεί ενισχύσει την τοξικότητα μιας άλλης. Αυτού του είδους η έρευνα είναι απολύτως απαραίτητη, είτε όμως είναι πολύ δύσκολη να γίνει είτε δεν βολεύει κάποιους να γίνει».
Και για το ζήτημα των ανωτάτων επιτρεπτών ορίων που αποτελούν «καραμέλα» στα χείλη των επισήμων ο κ. Αλμπάνης σημειώνει ότι αυτά αποτελούν ουσιαστικώς «τη χρυσή τομή που τελικώς τίθεται όταν ζυγιστούν από τη μία το καλό της οικονομίας, της παραγωγής και της βιομηχανίας και από την άλλη το καλό της δημόσιας υγείας». Μπορείτε μάλλον να υποθέσετε προς τα πού κλίνει η ζυγαριά, θα σχολιάσουμε εμείς…
*** Οι αναφορές σε συγκεκριμένα τοπωνύμια προκύπτουν από δειγματοληπτικούς ελέγχους. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλα τα προϊόντα μιας αναφερόμενης περιοχής είναι προβληματικά ούτε και τα μόνα…
Το ΒΗΜΑ, 04/02/2007
ΔΟΚΙΜΙΟ ΜΕ ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΑ Μ.Μ.Ε. & ΤΗ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΑ
Τα
μέσα ενημέρωσης από τη στιγμή που κατόρθωσαν να κερδίσουν ένα ευρύ
αναγνωστικό κοινό και να εδραιώσουν τη λειτουργία τους στη δημόσια ζωή
των χωρών της Δύσης (κατά τον 19ο αιώνα), να γίνουν δηλαδή «μαζικά»,
αποτέλεσαν το σημείο συνάντησης της πολιτικής πληροφόρησης και της προώθησης οικονομικών αγαθών.
Το φαινόμενο αυτό συνδέεται στενά με την άνοδο και την κυριαρχία της
αστικής τάξης στο πεδίο της πολιτικής και της οικονομίας. ‘Ετσι, οι
εφημερίδες και τα περιοδικά της εποχής γίνονται οι βασικοί δίαυλοι της
πολιτικής επικοινωνίας των κομμάτων και του Κοινοβουλίου με τα αστικά
(εγγραμματισμένα) στρώματα του πληθυσμού, δηλαδή παράγοντες διαμόρφωσης
της πολιτικής ιδεολογίας των αναγνωστών τους. Από την άλλη πλευρά,
επειδή η βιομηχανική παραγωγή και το εμπόριο βρίσκονται στα χέρια
ισχυρών μελών της αστικής τάξης, ο τύπος (με όργανο τη διαφήμιση)
μετατρέπεται βαθμιαία σε μοχλό προώθησης των βιομηχανικών προϊόντων, και
στη συνέχεια εξελίσσεται σε παράγοντα διαμόρφωσης αυτού που σήμερα
αποκαλούμε «καταναλωτική νοοτροπία». Αργότερα (κατά τον 20ο αιώνα) το
ραδιόφωνο και η τηλεόραση, μέσα μεγάλου πληροφοριακού βεληνεκούς,
προκαλούν πραγματική επανάσταση στη μαζική επικοινωνία, καθώς
«εκλαϊκεύουν» την ενημέρωση και προσφέρουν ζωντανή και ελκυστική
πρόσβαση στην επικαιρότητα για εκατομμύρια ακροατών και θεατών. Στις
μέρες μας η κατάσταση ουσιαστικά δεν έχει αλλάξει, μόνο που το
ιδιοκτησιακό καθεστώς των ΜΜΕ τείνει να γίνει ολιγοπωλιακό, γεγονός που
εξασφαλίζει σ’ αυτά ανυπολόγιστη πληροφοριακή και πολιτική δύναμη κι ένα
σχεδόν θεσμικό ρόλο («τέταρτη εξουσία») μέσα στις σύγχρονες
δημοκρατίες. Παράλληλα, εντάθηκε η εμπορευματική τους λειτουργία, με την
καταιγιστική επέκταση της διαφήμισης και την καθιέρωση οικονομικών
στηλών και εκπομπών, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουν το
κοινό τους ταυτόχρονα ως πολίτες και καταναλωτές. Αυτό ευνόησε την παρουσία του στοιχείου της διασκέδασης (ως λόγου, κυρίως όμως ως εικόνας και ήχου) ανταγωνιστικά προς το συστατικό της πληροφόρησης και επηρέασε ποικιλότροπα τη μορφή και το περιεχόμενο όλων των μέσων.(κειμ.1)
[Κείμενο 1: Π.
Πολίτης. Ο ανταγωνισμός του στοιχείου της πληροφόρησης και του
στοιχείου της διασκέδασης στον σύγχρονο επαγγελματικό δημοσιογραφικό
λόγο. Η πίεση που ασκείται από τους μηχανισμούς της αγοράς στη
δημοσιογραφία να υπερβεί τον παραδοσιακό της ρόλο, αυτόν της ενημέρωσης
του κοινού για σημαντικά πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα και του
σχολιασμού τους, αποτυπώνεται στον ποιοτικό μετασχηματισμό του πολιτικού
λόγου των ΜΜΕ και τη θριαμβευτική διείσδυση της εικόνας (και του ήχου)
σ’ αυτά. Φαινόμενα όπως η εικονοποίηση του τύπου
(ολοσέλιδες εμπορικές αλλά και πολιτικές διαφημίσεις· φωτογραφίες που
«κυβερνούν» αντί του λόγου τις έντυπες σελίδες· η βαθμιαία μεταστροφή
πολλών περιοδικών -κατ’ όνομα- σε φωτογραφικά άλμπουμ και κυρίως η
σημειωτική άλωση της πρώτης σελίδας των εφημερίδων από εικόνες «που
μιλάνε από μόνες τους» και λέξεις ή φράσεις που καμώνονται τις εικόνες),
η οριακά πληροφοριακή, δηλαδή η διεγερτική συναισθημάτων και παθών, χρήση της εικόνας στην τηλεόραση
(υποχώρηση του σχολιαστικού λόγου στην ειδησεογραφία προς όφελος της
εικονικής της υποστήριξης -στο όνομα της αληθοφάνειας, φυσικά-,
σκανδαλώδης κατάχρηση της διαφήμισης, «διασκεδαστική» χρήση της
κατασκευασμένης ή της ζωντανής εικόνας) και, τέλος, η ακατάσχετη λογόρροια των ραδιοφωνικών εκπομπών [DJ talk] καθώς επίσης και η πριμοδότηση του ήχου, που με τη μορφή μουσικών ή διαφημιστικών μηνυμάτων κατατέμνει διαρκώς τον λόγο, αποτελούν τις ορατές πλευρές της συγκινησιακής
λειτουργίας των μέσων μαζικής ενημέρωσης, δηλαδή ενός πλέγματος από
πρακτικές που φιλοδοξούν να προκαλέσουν οπτική ή/και ακουστική απόλαυση
στο «ακροατήριό» τους και όχι να αναμετρηθούν με την κριτική του
συνείδηση, διαμορφώνοντας περισσότερο καταναλωτικές συνήθειες σε
υποκείμενα που «παίζουν» με προϊόντα παρά πολιτικές και κοινωνικές
νοοτροπίες σε σκεπτόμενα υποκείμενα. Η αόρατη πλευρά της συγκινησιακής
λειτουργίας των ΜΜΕ, που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τη γλωσσολογία, συνδέεται
με την υιοθέτηση του συνομιλιακού ύφους (Fowler
1991· Fairclough 1995). Αυτό σημαίνει ότι τα μέσα ενημέρωσης, και
ιδιαίτερα τα έγχρονα (ραδιόφωνο, τηλεόραση), επιδιώκουν όλο και πιο πολύ
να διοχετεύουν τις πληροφορίες και τα σχόλιά τους μέσα από συμβάντα
λόγου του τύπου της καθημερινής συνομιλίας, που μοιάζουν να καταργούν
την απόσταση ανάμεσα σε πομπούς και δέκτες και δίνουν στους τελευταίους
την (ψευδ)αίσθηση της οικειότητας. Οι συνεντεύξεις, τα πάνελ ή τα
«παράθυρα» των ειδήσεων (που φιλοξενούν «αστέρες» του δημόσιου βίου αλλά
συχνά εκπαραθυρώνουν τον πολιτικό προβληματισμό) έχουν υποκλέψει από
την παραδοσιακή πολιτική αρθρογραφία το προνόμιο της ανάλυσης και του
σχολιασμού των ειδήσεων και έχουν μετασχηματίσει τον πολιτικό λόγο των
ΜΜΕ σε εύκολο συνήθως πολιτικό διάλογο, κάποτε και κουβεντολόι, ανάμεσα
σε γνωστούς στο ευρύ κοινό δημοσιογράφους και εξίσου γνωστά δημόσια
πρόσωπα. Παράλληλα, το συνομιλιακό ύφος έχει κυριαρχήσει και στο
υπόλοιπο μέρος του προγράμματος των έγχρονων μέσων (πρωινές εκπομπές
πολιτικής και άλλης ενημέρωσης, πρωινές εκπομπές «του δρόμου»,
realityshows, τηλεοπτικά παιχνίδια κ.ά.), «κατασκευάζοντας τη συναίνεση» του κοινού, όπως θα ‘λεγε ο Chomsky,
δημιουργώντας δηλαδή οκνηρά «ακροατήρια», που αρέσκονται να βλέπουν ή
να ακούν τη ζωή (όπως προβάλλεται) να περνά από μπροστά τους αλλά δεν
επιθυμούν να συμβάλουν στη διαμόρφωση των όρων της.)
Μέσα
σ’ αυτά τα ιστορικά συμφραζόμενα πρέπει να νοηθεί και το επικοινωνιακό
πλαίσιο των ΜΜΕ. Τα πρόσωπα που «κάνουν το παιχνίδι» της μαζικής
επικοινωνίας είναι αφενός τα επιτελεία που παράγουν τον ειδησεογραφικό και σχολιαστικό λόγο -αλλά και κάθε άλλη ποικιλία δημοσιογραφικού κειμένου- και αφετέρου τα «ακροατήρια» που τον προσλαμβάνουν και τον ερμηνεύουν. Η μεταξύ τους σχέση είναι ιδιόμορφη, καθώς υπαγορεύεται από την (τεχνική) φύση και τον κοινωνικό ρόλο
των μέσων: η οιονεί συλλογική παραγωγή του δημοσιογραφικού λόγου, η
ρητή ή υπόρρητη έκφραση της ιδεολογικής ταυτότητας κάθε μέσου, το μεγάλο
πλήθος και η διασπορά των «ακροατηρίων», αλλά και η περιοδικότητα
εκπομπής και λήψης μηνυμάτων, θεωρούνται οι κυριότερες συνιστώσες της
μαζικής επικοινωνίας. Θα τις εξετάσουμε με συντομία.
Σε αντιδιαστολή προς τις περισσότερες μορφές επικοινωνίας, όπου ο παραγωγός του λόγου είναι ένα πρόσωπο, ο λόγος των ΜΜΕ εκπορεύεται από έναν πομπό πολυπρόσωπο και ιεραρχημένο.
Αυτό σημαίνει ότι ενυπόγραφα και ανυπόγραφα κείμενα (προφορικά, όπως
ένα ρεπορτάζ ή μια συνέντευξη, ή γραπτά, όπως ένα κύριο άρθρο ή μια
έρευνα), που φαίνονται να ξεκινούν από το στόμα ή τη γραφίδα ενός
ομιλητή ή συντάκτη, στην πραγματικότητα ελέγχονται και πιθανόν
τροποποιούνται από το εκδοτικό επιτελείο (τους αρχισυντάκτες, τον
διευθυντή σύνταξης ή τον διευθυντή-εκδότη) είτε ως προς το περιεχόμενό
τους -αν η τεκμηρίωσή τους θεωρηθεί ανεπαρκής ή το σχολιαστικό τους
μέρος βρεθεί να αποκλίνει από τον ιδεολογικό προσανατολισμό του μέσου-,
είτε ως προς το ύφος και την οργάνωσή τους -αν δεν ανταποκρίνονται στην
παράδοση που έχει διαμορφώσει το συγκεκριμένο μέσο. Και πίσω απ’ όλους ο
εκδότης-ιδιοκτήτης, που μπορεί να μην παρεμβαίνει γλωσσικά στην
παραγωγή συγκεκριμένων κειμένων, σίγουρα όμως υπαγορεύει την εκδοτική
ταυτότητα και το ιδεολογικό στίγμα του εντύπου ή του καναλιού. Θα
μπορούσε, λοιπόν, κανείς να πει ότι ο επαγγελματικός δημοσιογραφικός λόγος είναι στη βάση του πολυφωνικός(κειμ.2.)·
και με την έννοια της διακειμενικότητας (το δημοσιογραφικό κείμενο
τροφοδοτείται από άλλα κείμενα τεκμηρίωσης) αλλά και με την έννοια της
διαστρωμάτωσης (των επανεγγραφών και παρεμβάσεων που έχει δεχθεί ως την
τελική του μορφοποίηση).
[ Κείμενο 2: Π. Πολίτης. Η ιδιαιτερότητα της παραγωγής του δημοσιογραφικού λόγου. Υπάρχουν αντικειμενικοί και υποκειμενικοί
παράγοντες που επιβάλλουν την πολυπρόσωπη και στρωματική γραφή των
ειδήσεων και άλλων δημοσιογραφικών κειμένων. Στους πρώτους
συγκαταλέγονται οι αδυσώπητοι χρονικοί περιορισμοί λήψης και
επεξεργασίας της πρώτης ύλης των ειδήσεων -διαφορετικοί για τον τύπο και
την τηλεόραση- καθώς και άλλες συμβάσεις του επαγγέλματος, όπως η
τακτική συνεργασία ενός μέσου με τα διεθνή πρακτορεία ειδήσεων και τους
τοπικούς ανταποκριτές, που αν δεν ληφθούν σοβαρά υπόψη, ίσως «τα νέα» να
μην φτάσουν έγκαιρα και κατάλληλα στο κοινό τους. ‘Ετσι, μια σειρά από
δημοσιογράφους με διακριτούς ρόλους και διαφορετικά μερίδια ευθύνης (τα
οποία αυξάνουν όσο η διαδικασία επεξεργασίας της πρώτης ύλης πλησιάζει
προς την τελική μορφοποίηση και την έκδοση/ δημοσιοποίησή της)
αναλαμβάνουν όχι να αφηγηθούν -αφού αμερόληπτη αφήγηση γεγονότων δεν
μπορεί να υπάρξει- αλλά να μετασχηματίσουν σε λόγο ή να αναπλαισιώσουν
τα «γεγονότα» σύμφωνα με τις προδιαγραφές κάθε μέσου (Bell 1991). )Αλλά
από το σημείο αυτό αρχίζουν να εμπλέκονται και οι υποκειμενικοί
(ιδεολογικοί) παράγοντες: οι πρωτογενείς πηγές των ειδήσεων
(κοινοβούλιο, αστυνομία, δικαστήρια, εκκλησία, τοπική αυτοδιοίκηση,
δημόσιες υπηρεσίες, εταιρίες, συνδικάτα, φυσικά πρόσωπα κ.ά.) και οι
δευτερογενείς πηγές (πρακτορεία ειδήσεων, άλλα μέσα ενημέρωσης)
κρίνονται ως προς την αντικειμενικότητα ή την ποιοτική υπεροχή τους –αν
αυτή η κρίση δεν είναι παγιωμένη από καιρό- ανάλογα με το σύστημα αξιών
κάθε μέσου ή/και κάθε δημοσιογράφου, και η αποτίμηση αυτή οδηγεί στην
τάδε ή τη δείνα επιλογή και οργάνωση του ειδησεογραφικού υλικού. Είναι,
λοιπόν, φανερό ότι υπάρχει όσμωση ανάμεσα στα μέσα μαζικής ενημέρωσης
και τις πηγές των πληροφοριών τους. Ο επαγγελματικός δημοσιογραφικός
λόγος, αν και διαμεσολαβείται από άλλα «κείμενα» («τα ίδια τα
γεγονότα»), ελέγχεται ως διαστρωματωμένος, δηλαδή με επανεγγραφές, που
υπονοούν ότι το είδωλο της πραγματικότητας που προβάλλεται από τα ΜΜΕ
δεν είναι η πραγματικότητα «εκεί πέρα», αλλά η πραγματικότητα που
κατασκευάζεται μέσα από κοινωνικές, επαγγελματικές και γλωσσικές
πρακτικές της δημοσιογραφίας.]
Η ιδεολογική «επιβάρυνση» των μέσων ενημέρωσης
-για την οποία δέχονται συχνά επικρίσεις-, άλλοτε ως δηλωμένη
προγραμματική πρόθεση των πιο μαχητικών απ’ αυτά και άλλοτε ως
διατυμπανιζόμενη ειδησεογραφική αμεροληψία (στην πραγματικότητα ως
απόκρυψη ιδεολογίας) εκείνων που απευθύνονται σ’ ένα αδιαφοροποίητο
κοινό, είναι απόρροια της πρόσδεσής τους σε οικονομικούς και πολιτικούς
παράγοντες, που τα χρησιμοποιούν ως εργαλεία για την αύξηση της δύναμής
τους. Η ρητή έκφραση της ιδεολογίας ενός μέσου
ενδιαφέρει κυρίως την κοινωνιολογία και στηρίζεται στην ανάλυση
περιεχομένου του δημοσιογραφικού λόγου. ‘Ομως, η γλωσσολογία και η
ανάλυση λόγου ειδικότερα ενδιαφέρονται για την υπόρρητη
έκφραση της ιδεολογίας, όπως αυτή κωδικοποιείται στις γραμματικές και
λεξικές επιλογές ενός συντάκτη ή ομιλητή, ή διαχέεται στις προϋποθέσεις
και τα υπονοήματα που μοιράζονται πομπός και δέκτες ενός δημοσιογραφικού
κειμένου και που χωρίς αυτά η πρόσληψη και η κατανόησή του καθίσταται
προβληματική. Πιο συγκεκριμένα:
|
η χρήση λόγιων λέξεων (όλεθρος, ανέλεγκτος, ολισθαίνω), που θεωρείται ότι προσδίδουν έναν τόνο σοβαρότητας και εγκυρότητας στον λόγο·
|
|
η χρήση ορολογίας (κλωνοποίηση, παγκοσμιοποίηση, διαδίκτυο), που υπαγορεύει την ιδέα του αυστηρού επιστημονικού και τεχνικού πνεύματος·
|
|
η παθητικοποίηση (συνελήφθησαν είκοσι διαδηλωτές κατά τα χθεσινά επεισόδια αντί, ας πούμε, ύστερα από εντολή του αρμόδιου εισαγγελέα κ. Τάδε η αστυνομία συνέλαβε κλπ.), δηλαδή η αποφυγή της ενεργητικής σύνταξης, που θα αποκάλυπτε δρώντα πρόσωπα, υπεύθυνα για δυσάρεστα συμβάντα·
|
|
η εστίαση σε αξιολογικά επίθετα (σημαντικά κέρδη των μικρών), που εξυπηρετεί ιδιαίτερα τη διατύπωση κρίσεων και σχολίων·
|
|
η «διχαστική» χρήση αντωνυμιών (η ομάδα του εμείς ως έκφραση της ιδεολογικής συμπαράταξης απέναντι στην ομάδα του αυτοί ως έκφραση του αντίπαλου συνασπισμού)·
|
|
οι μεταφορές (το «Βατερλό» της εξωτερικής πολιτικής, η «βουτιά» του δείκτη του Χρηματιστηρίου) και οι μετωνυμίες (η δραχμή, η Σοφοκλέους, η Αθήνα, οι Βρυξέλλες), καθιερωμένα εργαλεία μιας διεθνοποιημένης δημοσιογραφικής αργκό·
|
|
η υποδηλωτική χρήση της στίξης στον γραπτό λόγο (υποσμηναγός (!) αφαίρεσε τις απόρρητες δισκέτες, μικροί στις μεγάλες ώρες…) και ο σκόπιμος παρατονισμός στον προφορικό λόγο (ΤΟ γεγονός της χρονιάς), γνωστές στρατηγικές της λαϊκίζουσας δημοσιογραφίας,
|
είναι μερικά από τα γλωσσικά μέσα που έχουν μελετηθεί και συνδεθεί με την απόκρυψη ή την υποδήλωση ιδεολογικών επιλογών(κειμ.3). Παράλληλα,
στο μακροεπίπεδο ενός κειμένου ή λόγου, και ιδιαίτερα στο πλαίσιο της
επιχειρηματολογίας, ανάλογο ρόλο πιστεύεται ότι παίζουν ορισμένες αξιολογικές παραδοχές γύρω από έννοιες όπως λαός, έθνος, φυλή, παράδοση, ιστορία, δημοκρατία, γλώσσα κλπ.
[Κείμενο 3: Π. Πολίτης. Η σχέση γλώσσας και ιδεολογίας στον λόγο των μέσων μαζικής ενημέρωσης.
Η
φορμαλιστική προσέγγιση της γλώσσας, δηλαδή η μελέτη της γλώσσας ως
συστήματος με εσωτερική συνοχή και κανόνες αυτορρύθμισης και
μετασχηματισμού, αδυνατεί να εξηγήσει την ποικιλότητα των γλωσσικών
χρήσεων σε όλες τις περιστάσεις επικοινωνίας που εκτυλίσσονται αδιάκοπα ή
των κειμένων που παράγονται καθημερινά μέσα σε κάθε γλωσσική κοινότητα.
Είναι η Λειτουργική Γλωσσολογία του Halliday που δοκιμάστηκε με
επιτυχία ως εργαλείο αποκάλυψης του νοήματος που κρύβεται πίσω από ένα
πλήθος συντακτικών ή λεξικών επιλογών των χρηστών μιας γλώσσας. Σύμφωνα,
λοιπόν, με τη Λειτουργική Γραμματική του Halliday, ο τρόπος με τον
οποίον αναπαριστάνεται στη γλώσσα η πραγματικότητα [ideationalfunction],
ο τρόπος με τον οποίον τα συνομιλούντα υποκείμενα χαράσσουν πάνω στη
γλώσσα τις οπτικές τους [interpersonalfunction] και ο τρόπος με τον
οποίον η γλώσσα συγκροτείται σε κείμενα συνεκτικά και ερμηνεύσιμα
[textualfunction] αποτελούν τις τρεις «μεγαλειτουργίες», δηλαδή γενικές
κατηγορίες γλωσσικών χρήσεων που ικανοποιούν τις ανάγκες της ανθρώπινης
επικοινωνίας. Στο πλαίσιο κάθε μιας από τις λειτουργίες αυτές οι χρήστες
μιας γλώσσας κάνουν επιλογές συντακτικές, λεξικές και άλλες,
προκειμένου να ικανοποιήσουν συγκεκριμένες επικοινωνιακές ανάγκες, και
οι επιλογές τους αυτές υποδηλώνουν ιδεολογικές προτιμήσεις λιγότερο ή
περισσότερο συνειδητές, σύμφωνα -τουλάχιστον- με τη λεγόμενη Κριτική
Γλωσσολογία, που δανείζεται τα εργαλεία της Λειτουργικής Γραμματικής,
για να δείξει ότι η συγκρότηση του νοήματος κάθε κειμένου είναι
πρωτίστως κοινωνική και δευτερευόντως ατομική διεργασία.
Εφαρμογές
του λειτουργικού μοντέλου στη δημοσιογραφική γλώσσα οδήγησαν σε
ενδιαφέροντα ευρήματα. ‘Ετσι, για παράδειγμα, ο επίτιτλος (Αλυσιδωτές αντιδράσεις προκαλεί παγκοσμίως η νομισματική θύελλα), ο τίτλος (Κρίσιμη μάχη δίδει ηδραχμή) και ο υπότιτλος (Αντεπίθεση με ισχυρές εφεδρείες εναντίον των ξένων κερδοσκόπων)
πρωινής αθηναϊκής εφημερίδας ενεργοποιούν και τις τρεις
«μεγαλειτουργίες», ώστε μεταδίδουν στο κοινό της μια σημαντική
πληροφορία (οπωσδήποτε οικονομικού χαρακτήρα αλλά σχετικά
αδιευκρίνιστη), πλαισιωμένη από κοινωνικές και συναισθηματικές σημασίες.
Πιο συγκεκριμένα:
|
η συντακτική εστίαση στο αντικείμενο-πράξη (αντιδράσεις) -ποιων άραγε και τι είδους;-
|
|
οι εμπρηστικές μεταφορές,
που ανοίγουν και κλείνουν τον επίτιτλο εγκαθιστώντας ένα κλίμα πανικού
(από τον χώρο της χημείας η πρώτη αλλά με σαφή κοινωνικό προσανατολισμό,
από τον χώρο των καιρικών φαινομένων η δεύτερη αλλά με εξίσου σαφή
κοινωνικό προσανατολισμό)·
|
|
η υπόρρητη αξιολόγηση (αλυσιδωτές), όχι ουδέτερη περιγραφή της έκτασης και του είδους των αντιδράσεων·
|
|
·η απόκρυψη μέσω της δεύτερης μεταφοράς του πραγματικού υποκειμένου (δηλαδή μιας συγκεκριμένης οικονομικής διεργασίας) και η βύθισή
του στο εσωτερικό της πρότασης, επειδή προφανώς ο συντάκτης θεωρεί
σημαντικότερη την καινούρια της πληροφορία, τις «αλυσιδωτές
αντιδράσεις», και όχι τη δεδομένη, τη (γνωστή ήδη) «νομισματική θύελλα»·
|
|
η επιλογή ενός συνεπαγωγικού ρήματος, που προβάλλει ως αιτιώδη, άρα προβλέψιμη, τη σχέση ενός οικονομικού γεγονότος και των συνεπειών του·
|
|
ακόμη, η επιλογή του ενεστώτα, που δίνει παράταση ζωής σ’ ένα τετελεσμένο ίσως γεγονός·
|
|
η με αξιώσεις οικουμενικότητας τεκμηρίωση (παγκοσμίως)·
|
|
τέλος, η χρήση λόγιων (παγκοσμίως) και τεχνικών (νομισματική) όρων·
|
όλα
αυτά συνθέτουν ένα μήνυμα με τυπικά πληροφοριακό πυρήνα αλλά
συναισθηματικά φορτισμένο, διατυπωμένο σε επίπεδο ύφους υψηλό και
τεχνικό συνάμα, με ιεραρχημένη πρώτη τη νέα πληροφορία της πρότασης και
«επιμελή» απόκρυψη των κοινωνικών υποκειμένων, και αυτών που ευθύνονται για τη νομισματική θύελλα και εκείνων που υφίστανται τα δεινά της.
Ανάλογες παρατηρήσεις μπορούν να γίνουν και για τη γλώσσα του (πριμοδοτημένου με έντονα τυπογραφικά στοιχεία) τίτλου:
|
η εστίαση στο αντικείμενο της πρότασης (νέα πληροφορία)·
|
|
η ρητή αξιολόγηση (κρίσιμη) μιας αμφίρροπης οικονομικής διαδικασίας·
|
|
η δραματική μεταφορά από τον χώρο του πολέμου (μάχη) αλλά και η ομόλογη συμβατικοποιημένη έκφραση δίδει μάχη,
που φορτίζει συναισθηματικά την πρόταση, καθώς αποσαφηνίζει τις
«αλυσιδωτές αντιδράσεις» του επιτίτλου αντιπαραθέτοντας την εθνική μας
οικονομία προς διεθνείς οικονομικούς κύκλους·
|
|
η μετωνυμία (δραχμή) και ο λόγιος τύπος δίδει
είναι τα συστατικά ενός δεύτερου μηνύματος που, ενώ προβάλλεται
σημειολογικά ως κεντρικό στην πρώτη σελίδα της εφημερίδας, νοηματικά
εξαρτάται από τον επίτιτλο, μαζί με τον οποίο συστήνουν ένα μικρό
κείμενο.
|
Το σκηνικό ολοκληρώνεται στον υπότιτλο με τη συνέχιση της μεταφοράς του πολέμου (αντεπίθεση, εφεδρείες), την εισαγωγή του στερεότυπου ενός «εχθρικού», «κακού» και πολύ συγκεκριμένου ‘Αλλου (των ξένων κερδοσκόπων)
και την παράλειψη του ρήματος, που συσκοτίζει την προτασιακή
πληροφορία, ευνοεί όμως τη συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας των
τίτλων.
Ακόμη
κι αν δεν οδηγηθούμε σε μιαν απροκάλυπτα ιδεολογική ανάγνωση ενός
δημοσιογραφικού κειμένου, ακολουθώντας τα βήματα της Kριτικής
Γλωσσολογίας, που αντιστοιχίζει γλωσσικές στρατηγικές σε ιδεολογικές,
δηλαδή πολιτικές/ κοινωνικές, επιλογές του συντάκτη/ ομιλητή, σίγουρα
δεν μπορούμε να αρνηθούμε την καταστατική αρχή της Λειτουργικής
Γλωσσολογίας, ότι το υφάδι του λόγου μας πηγαινοέρχεται πάνω στο στημόνι
των κειμενικών και συμφραστικών δεδομένων του. ]
[Κείμενο 4: Π. Πολίτης. Η λειτουργία των στερεοτύπων στη γλώσσα των ΜΜΕ.
Τα στερεότυπα είναι έννοιες-κλειδιά με τριπλή λειτουργία: πρώτον, ηθική, δηλαδή αξιολογική, γιατί αναφέρονται σε αξίες (Θεός, μητέρα, πατρίδα) ή απαξίες (Τούρκος, Αλβανός, τρομοκράτης, άθεος) ευρείας κοινωνικής αποδοχής· δεύτερον, γνωσιακή,
γιατί αποτελούν δεξαμενές σύνθετων πληροφοριών, από τις οποίες ένας
ομιλητής ή συγγραφέας δεν χρειάζεται να ανασύρει παρά μόνο το σήμα τους,
δηλαδή την ίδια τη λέξη-κλειδί, και το «ακροατήριο» είναι σε θέση να
ανασυνθέσει αυτομάτως την ιστορία και τις τρέχουσες χρήσεις τους· και,
τρίτον, διαπροσωπική, γιατί τα στερεότυπα
εμπεριέχουν καθιερωμένα υπονοήματα που ανταλλάσσονται ανάμεσα σε πομπούς
και δέκτες διευκολύνοντας τη μεταξύ τους επικοινωνία. Μ’ άλλα λόγια, τα
στερεότυπα είναι διαπραγματευτικές νοητικές κατηγορίες που ευνοούν τη
μαζική επικοινωνία και την ιδεολογική συνοχή της κοινωνίας. Στην
επαγγελματική δημοσιογραφική γλώσσα, γλώσσα εξ ορισμού δημόσια και
«επικοινωνιακή», γλώσσα των μεγάλων «ακροατηρίων» και της «κοινής
γνώμης», τα στερεότυπα απαντούν σε μεγάλη αφθονία. Δανειζόμαστε ένα
παράδειγμα από πρωτοσέλιδο εφημερίδας την επαύριο της τελετής υπογραφής
της ένταξης της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ. (29 Μαΐου 1979): «Ταύτιση των
πεπρωμένων μας με την Ευρώπη». Μια θεμιτή παράφραση του τίτλου θα
μπορούσε να είναι η εξής: «Η πολιτική και πολιτισμική ταυτότητα και η
προοπτική της σύγχρονης Ελλάδας είναι (ή, πρέπει να θεωρηθεί) ταυτόσημη
μ’ εκείνη της σημερινής Ευρώπης «. Η πρόταση αυτή είναι το συμπέρασμα το
οποίο επιχειρεί να υπαγορεύσει στο κοινό του ο συντάκτης του τίτλου,
εκμεταλλευόμενος τις άδηλες προκείμενες που αντιπροσωπεύουν τα δύο
θετικά στερεότυπα, αυτό που κρύβεται πίσω από το εγκλειστικό «μας»
(δηλαδή η συλλογική συνείδηση των Νεοελλήνων για την ιστορική και
πολιτισμική πορεία και συνέχεια του έθνους, συνείδηση που αναγνωρίζει
κυρίως συγκλίσεις με την «ιδέα» της Ευρώπης, κι ας ήταν κάποτε οι
σχέσεις του Ελληνισμού με τη Δύση αποκλίνουσες ή και εχθρικές) και το
στερεότυπο «Ευρώπη», που υπονοεί την πολιτισμικά καταγωγική σχέση της
Δύσης με την Αρχαία Ελλάδα αλλά και τις ιδεολογικές και πολιτικές
συγγένειες της Νεότερης Ελλάδας με τη Δύση του Διαφωτισμού, των ατομικών
δικαιωμάτων και του κοινοβουλευτισμού, κι ας κυριαρχεί από καιρό σε
καιρό στη χώρα μας αντιευρωπαϊκή υστερία, όταν ισχυρές μειοψηφίες
καπηλεύονται περιστάσεις και υποδεικνύουν τον δρόμο της εθνικής
ομφαλοσκοπίας. Αν, λοιπόν, «εμείς», οι ‘Ελληνες, και η «Ευρώπη» είναι
αυτό που εξυπακούεται από τα στερεότυπα, τότε οι τύχες των μεν και των
δε μοιάζει απόλυτα φυσιολογικό να ταυτίζονται. Αξίζει να σημειωθεί ότι
τα στερεότυπα, επειδή συνιστούν ευρύτατες νοητικές κατηγορίες, μπορούν
να χρησιμοποιηθούν ανάλογα με τις περιστάσεις ως είδος passepartout,
δηλαδή ως αξιολογικά πρίσματα που φωτίζουν την πραγματικότητα από
διαφορετικές οπτικές γωνίες. ‘Ετσι, για παράδειγμα, η «Ευρώπη» σε
διαφορετικά πολιτικά συμφραζόμενα θα μετατρέπονταν σε απόλυτα αρνητικό
στερεότυπο χωρίς κανένα κίνδυνο παρανόησής του από το κοινό. ‘Ολα αυτά
επιβεβαιώνουν πιστεύουμε τον ισχυρισμό μας ότι τα στερεότυπα αποτελούν
μέρος της υπόρρητης έκφρασης της ιδεολογίας στην επαγγελματική δημοσιογραφική γλώσσα.
Τα «ακροατήρια» των μέσων μαζικής ενημέρωσης έχουν μια φυσιογνωμία ασυνήθιστη σε άλλες περιστάσεις επικοινωνίας. Είναι γενικά πολυπληθή (όπως δηλώνει και ο φαινομενικά αθροιστικός, στην πραγματικότητα όμως βαθιά περιφρονητικός χαρακτηρισμός «μαζική»), ετερόκλητα, μεταβαλλόμενα σε αριθμό και σύνθεση, και ουσιαστικά άγνωστα ως προς την κοινωνική και δημογραφική τους ταυτότηταστους
δημοσιογράφους. Στα μάτια των τελευταίων είναι -αν και υπάρχει η
δυνατότητα ανάδρασης από μεριάς του κοινού με τη μορφή προσωπικών
παρεμβάσεων- δυνητικά «ακροατήρια«, γεγονός
που επικαθορίζει την οργάνωση του περιεχομένου, την υφολογική ποικιλία
αλλά και τη σημειωτική, δηλαδή την οργάνωση των εικονικών σημείων, κάθε
μέσου
[Κείμενο 5: Π. Πολίτης. Ο σχεδιασμός των «ακροατηρίων» από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Η
μαζική επικοινωνία αφορά ακροατήρια υπό συνεχή διαμόρφωση, είτε ως προς
τον πληθυσμό είτε ως προς τη σύνθεσή τους. Αυτό σημαίνει ότι, ενώ κάθε
μέσο έχει τους σκοπούμενους -κατά φύλο, ηλικία ή
επάγγελμα- αποδέκτες του [addressees], ταυτόχρονα έχει και, κυρίως,
επιδιώκει να έχει ή να προσελκύσει και τους συμπτωματικούς
ακροατές [overhearers], θεατές ή αναγνώστες, επειδή κάθε τηλεοπτικό
κανάλι, ραδιοφωνικός σταθμός ή εφημερίδα είναι επιχειρήσεις που
συντηρούνται οικονομικά από τα «ακροατήριά» τους. Η «σιωπή» του μεγάλου
κοινού είναι δίκοπο μαχαίρι για τα ΜΜΕ: αφενός εξασφαλίζει σ’ αυτά μιαν
επικοινωνιακή (κάποτε και προπαγανδιστική) δύναμη, που απορρέει από τη
μονολογική τους φύση/ λειτουργία και είναι πολλές φορές υπερβάλλουσα με
τα μέτρα της δημοκρατίας, και αφετέρου τα αφήνει στο σκοτάδι σε ό,τι
αφορά τις αντιδράσεις του κοινού τους, γιατί η ανάδραση στη μαζική
επικοινωνία είναι περιορισμένη και επιλεκτική. Ο τεχνικός όρος σχεδιασμός ακροατηρίου
(Bell 1991) αναφέρεται σε «ασκήσεις επί χάρτου» που διεξάγουν συνεχώς
τα μέσα ενημέρωσης, για να καταφέρουν (αναπαριστώντας τους ρόλους και
τις επικοινωνιακές ανάγκες των αποδεκτών τους) να χειραγωγήσουν αλλά και
να αυξήσουν το κοινό τους, ένα κοινό που έχει τόση σχέση με το
πραγματικό κοινό όση σχέση έχει η άσκηση επί χάρτου με τον πραγματικό
πόλεμο. Οι αποκλίσεις ανάμεσα σ’ ένα δυνητικό και ένα πραγματικό
ακροατήριο συχνά εμβάλλουν τα μέσα ενημέρωσης σε περιπέτειες που
κοστίζουν σε απήχηση και κέρδη και όχι σπάνια τα οδηγούν σε
επιχειρηματικό αδιέξοδο.
Με
δύο τρόπους προσπαθούν τα ΜΜΕ να «σχεδιάσουν το ακροατήριό» τους: ο
πρώτος, που επικεντρώνεται στη συμπεριφορά του «ακροατηρίου», είναι οι
μετρήσεις προτιμήσεων του κοινού που παραγγέλλουν σε εταιρίες
δημοσκοπήσεων για λογαριασμό τους τα ίδια τα μέσα μαζί με τις αυθόρμητες
αντιδράσεις που φθάνουν σε μια εφημερίδα από τη στήλη της αλληλογραφίας
ή τα τηλεφωνήματα που δέχεται από το κοινό του ένας τηλεοπτικός ή
ραδιοφωνικός σταθμός. Οι εκμαιευμένες και οι αυθόρμητες αντιδράσεις του
κοινού είναι για κάθε μέσο το βαρόμετρο της μικρότερης ή μεγαλύτερης
ανταπόκρισής του, μόνο που ποτέ δεν είναι αρκετές ή αρκούντως
αντιπροσωπευτικές, ώστε να μπορέσει να αξιολογήσει με ασφάλεια την
αποτελεσματικότητα των μηνυμάτων που στέλνει στο κοινό του. Ο δεύτερος
τρόπος σχεδιασμού ακροατηρίου, που επικεντρώνεται στις δημοσιογραφικές
και εκδοτικές πρακτικές, άρα έχει αυτονόητο γλωσσικό ενδιαφέρον,
συνδέεται με τη μορφολογία (δηλαδή το ύφος), τη θεματική και, γενικά,
την ταυτότητα ενός εντύπου ή ενός καναλιού.
Είναι
σχηματικός αλλά όχι παραμορφωτικός ο διαχωρισμός των μέσων ενημέρωσης
σε «έγκυρα» και «λαϊκά»: τα πρώτα σχεδιάζονται για μάλλον απαιτητικά
«ακροατήρια», αφού στοχεύουν κυρίως τον homopoliticus, πριμοδοτούν την
πληροφόρηση και όχι το διασκεδαστικό στοιχείο, χωρίς να παραμελούν την
ψυχαγωγία (με την έννοια του ελεύθερου παιχνιδιού ή της αναστροφής με
την τέχνη), αποφεύγουν θέματα που απευθύνονται στο θυμικό και τα πάθη
των ανθρώπων, ενδιαφέρονται για μείζονα κοινωνικά και πολιτικά
προβλήματα, χαρακτηρίζονται από καλώς εννοούμενο εγκυκλοπαιδισμό,
προτιμούν μια υψηλή ποικιλία ύφους και, γενικά, επιζητούν ενεργητικούς,
συμμετοχικούς δέκτες. Τα δεύτερα σχεδιάζονται για λιγότερο απαιτητικά
«ακροατήρια», αφού στοχεύουν σε κοινό που καταναλώνει πληροφορίες και
αγαθά με αλλοτριωμένη (δηλαδή, ψευδή) συνείδηση. Το στοιχείο της
διασκέδασης με τη μορφή της γαργαλιστικής θεματολογίας και γραφής και η
κυριαρχία της εικόνας ως τεκμηρίου ή διαφήμισης τίθενται στην υπηρεσία
της καταγοήτευσης ακροατών ή αναγνωστών που επιλέγουν τον ρόλο του θεατή
των δρωμένων. Και μια καταληκτική παρατήρηση: παρά την εγνωσμένη
αποτελεσματικότητά τους η «έγκυρη» και η «λαϊκή» δημοσιογραφία δεν
κατασκευάζουν «ακροατήρια», προτείνουν «μόδες» υπό συνεχή αναθεώρηση. ]
Η περιοδικότητα της ενημέρωσης είναι ο τελευταίος ρυθμιστικός της μαζικής επικοινωνίας παράγοντας που εξετάζουμε. Περιοδικότητα
σημαίνει δύο πράγματα: ότι κάθε μέσο ενημέρωσης είναι υποχρεωμένο να
κινείται στη διάσταση του γραμμικού χρόνου των καθημερινών γεγονότων, να
«παρακολουθεί την επικαιρότητα», και ότι δεσμεύεται από τη συχνότητα με
την οποία αποστέλλει στο κοινό του καινούρια μηνύματα. Τα έγχρονα μέσα
(ραδιόφωνο, τηλεόραση) υπερτερούν έναντι του τύπου σε σχέση με την
περιοδικότητα για λόγους προφανείς (τεχνικούς). Αλλά αυτό δεν είναι το
κυριότερο: η περιοδικότητα συνδέεται με τις συνήθειες και τις
προτιμήσεις που αναπτύσσει το κοινό για την ποιότητα, την ποσότητα και
την ταχύτητα των πληροφοριών που δέχεται. Η τηλεόραση και το ραδιόφωνο
εθίζουν τους θεατές/ ακροατές τους σε λίγες, εντυπωσιαστικές και
ταχύτατα μεταδιδόμενες πληροφορίες-συμβάντα, που τους οδηγούν στο να
βιώνουν ένα παρόν χωρίς διάρκεια και σύνδεση με το παρελθόν, το οποίο
είναι έτοιμο να δώσει τη θέση του σε πολυάριθμα παρόμοια στιγμιαία
«παρόντα» της επικαιρότητας του μέλλοντος. Αυτός ο κατατεμαχισμός του
χρόνου είναι μικρότερος στον τύπο, όπου η ανάγκη σχολιασμού των
γεγονότων επιτρέπει το καταστάλαγμά τους, το τόσο χρήσιμο για την
κατανόηση της πραγματικότητας και των αλλαγών της. Η περιοδικότητα,
τέλος, έχει επιπτώσεις και στη γλώσσα των μέσων: ο ασθμαίνων,
ελλειπτικός και υποδηλωτικός, συνθηματολογικός και έντονα
συναισθηματικός, σύμμετρος με τον ταχύτατα εκφερόμενο λόγο της
καθημερινής συνομιλίας λόγος των έγχρονων μέσων αντιπαρατίθεται στον
άνετο, πληθωρικό, επεξεργασμένο με προσοχή, λεπτομερειακό και
αποδεικτικό λόγο του τύπου.]
Οι διαπιστώσεις αυτές μπορούν να θεωρηθούν είδος εισαγωγής στο ζήτημα της «γλώσσας των μέσων μαζικής ενημέρωσης«. Υπάρχει,
πράγματι, διακριτή ποικιλία ύφους [register] που να χαρακτηρίζει το
σύνολο της δημοσιογραφικής γλώσσας -έστω της επαγγελματικής; Μπορούμε να
μιλούμε για δημοσιογραφικό ύφος [journalese]
άμεσα αναγνωρίσιμο από τους αποδέκτες των ΜΜΕ; Απάντηση σε τέτοια και
παρόμοια ερωτήματα επιχείρησαν να δώσουν παλιότερες γλωσσολογικές
εργασίες, που υποχρεώθηκαν καταρχήν να ταξινομήσουν τα είδη
δημοσιογραφικών κειμένων και εν συνεχεία να επιλέξουν εκείνα που
συνδέονται με την ειδησεογραφία (το κατεξοχήν αντικείμενο της
δημοσιογραφίας): πρωτίστως την ειδησεογραφία την ίδια [newsreporting]
και δευτερευόντως την πολιτική αρθρογραφία [presseditorials] και το
πολιτικό ρεπορτάζ [pressreportage] μεταξύ των γραπτών ειδών, και τη
συνέντευξη [interview] ή τα «στρογγυλά τραπέζια» [paneldiscussions]
μεταξύ των προφορικών ειδών, αναγνωρίζοντας παράλληλα δύο πράγματα:
πρώτον, ότι πρέπει να οριοθετήσουμε τη «δημοσιογραφική γλώσσα»
αποκλείοντας είδη κειμένων με υβριδική γραμματειακή ταυτότητα, όπως το
δοκίμιο, και αδιάφορα προς την επικαιρότητα, όπως το επιστημονικό άρθρο
-κι ας φιλοξενούνται συχνά σε εφημερίδες και περιοδικά· και, δεύτερον,
ότι ο
περιληπτικός χαρακτηρισμός «δημοσιογραφική γλώσσα» δεν ορίζει μιαν
αυστηρά προσδιορισμένη ποικιλία ύφους, που να μπορεί να αντιδιασταλεί
προς άλλες γνωστές (θεολογική, νομική κ.ά.)
"Ο σοφός και το δάσος"
Πριν από μήνες είχα γράψει πως το δάσος είναι μια έκταση όπου ζουν άγρια θηρία που κατασπαράζουν και τρώνε τους ανθρώπους και οι άνθρωποι με τις μηχανές αφανίζουν το δάσος και εξολοθρεύουν τα άγρια θηρία, αλλιώς, κατεδαφίζουν δάση και φυτεύουν τσιμέντο, πισίνες και γρασίδι, για να ξύνουν τις ράχες τους οι φύλακες σκυλιά.
Σίγουρα, στα επόμενα δέκα χρόνια τα καλοκαίρια θα ζούμε εγκλωβισμένοι σε θερμοκήπιο και το οξυγόνο δεν θα φτάνει στα πνευμόνια μας, καθώς τα κλιματιστικά, σε συνδυασμό με την πληθώρα των αυτοκινήτων, θα αυξάνουν τη θερμοκρασία και σε περίπτωση καύσωνα πάνω από 40 βαθμούς δεν θα κυκλοφορεί κανείς, θα είναι μια έρημη καυτή πόλη και τα νοσοκομεία, τα καλαθοσφαιριστήρια και οι κλινικές θα γεμίζουν από γέροντες και από έχοντες αναπνευστικά προβλήματα και τότε θα θρηνήσουμε θύματα καύσωνα όπως το 1984, και σε περίπτωση ακραίων καιρικών φαινομένων θα κατρακυλά το γρασίδι και οι πισίνες και τα τσιμέντα και τότε οι ιδιοκτήτες θα τα βάζουν με την Πολιτεία. Ας φρόντιζαν, ας φροντίσουν, το κακό φαινόταν – φαίνεται.
Μα τόση τύφλωση; Επιστημονική φαντασία; Υπερβολές; Ανεδαφικοί φόβοι; Θέλω να είναι ένα από τα παραπάνω, αλλά… Ποιοι δεν αγαπούν τα δάση; Απερίφραστα θα πω οι ανέραστοι και αντιερωτικοί, οι κοιλιόδουλοι και οι αγαπήσαντες το χρήμα περισσότερο από τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους.
Σκέπτομαι τα παιδιά των φίλων μας που δεν θα έχουν πια τόπο για παιχνίδια, δεν θα υπάρχει χώμα, παρά λάσπη και τσιμεντένιες κατασκευές φίλαυτων και τυφλών ανθρώπων.
Χρειάζονται χρόνια πολλά για να μεγαλώσει ένα δάσος και να δίνει τα πλούτη του και ερχόμαστε εμείς οι ολιγόχρονοι με τη σπάθα του όποιου συμφέροντος και θερίζουμε τα όμορφα χρόνια της φύσης και τα δικά μας συνάμα.
Ο σοφός άνθρωπος διαφυλάσσει με ιερότητα στην καρδιά του τα δυο-τρία ευτυχισμένα χρόνια που έζησε και δεν τα καίει. Άραγε, ο άνθρωπος θα συνειδητοποιήσει ποτέ τη μηδαμινότητά του απέναντι στη φύση; Γιατί τότε μόνο θα υψωθεί στο μεγαλείο της και η σωφροσύνη θα ταυτιστεί με την ταπεινότητά του. Χωρίς φύση πεθαίνουν και οι σοφοί. Τελικά, τη σοφία του ανθρώπου δεν την κατέχουν οι πολιτικοί.
Δεν ξέρετε με πόση θλίψη τα έγραψα αυτά παραμερίζοντας την οργή μου.
Για το συναίσθημα…
… οι αρχαίοι Έλληνες είχαν τη δική τους λέξη – ή μάλλον, ένα ολόκληρο λεξικό. Στο Λύκειό του με τους μαθητές του, ο Αριστοτέλης επινόησε μια τέτοια λέξη που 2.400 χρόνια αργότερα μάς απασχολεί ακόμη. Το «πάθος» ήταν μια συνηθισμένη λέξη που σήμαινε πόνο. Ο Αριστοτέλης την πήρε στον πληθυντικό της, «πάθη», και χώρεσε μέσα της όχι μόνο τον πόνο μα όλα τα συναισθήματα. Τέτοια κάνουν οι συστηματικοί φιλόσοφοι (στους οποίους – το ομολογούμε – δεν τρέφουμε ιδιαίτερη αδυναμία). Και παίρνουν στον λαιμό τους και άλλους. Ακούμε κάθε τόσο πολιτικούς να λένε, «Πρέπει να πάρουμε αποστάσεις από το συναίσθημα», μολονότι σε αυτό ακριβώς το συναίσθημα ποντάρουν για να κερδίσουν μερικές ψήφους παραπάνω.Η ιδέα…
… πως το συναίσθημα μπορεί να μπεί σε ένα «κουτάκι» και να αποχωριστεί από τη σκέψη, πως το συναίσθημα είναι αυστηρώς ιδιωτική υπόθεση και πως πρέπει να μένει απ’ έξω από την πολιτική, την επιστήμη και τον πολιτισμό, αμφισβητείται ολοένα και περισσότερο εσχάτως (και ευτυχώς). Άλλωστε, στην πρώτη κιόλας αράδα, με ένα συναίσθημα αρχίζει η «Ιλιάδα»: «Τραγούδησε, θεά, την οργή του Αχιλλέα». Βέβαια, στον Αριστοτέλη, όλα ήταν θέμα δοσολογίας: όχι υπερβολική οργή που να απειλεί την κοινωνία, αλλά αρκετή για να είναι αποτελεσματική. Εννοούσε, φυσικά, τη δική του κοινωνία. Στη δική μας, το τρεμάμενο από οργή χέρι δύσκολα μπορεί να κρατήσει το δοσίμετρο. Ύστερα ήρθε η ιδέα πως ο πολιτισμός στηρίζεται στην ικανότητα να ελέγχουμε τα συναισθήματά μας – αυτό που ο Φρόυντ είπε «παραίτηση από την ικανοποίηση των ενστίκτων».
Η επιστροφή…
… των σύγχρονων κοινωνιολόγων και πολιτικών επιστημόνων στα συναισθήματα δεν θα εξέπληττε τον Αριστοτέλη, παρατηρεί ο Σκοτ Μακλέμι στο περιοδικό «Χρονικά της Ανώτατης Εκπαίδευσης». Ο Έλληνας συστηματικός ήταν εκείνος που είχε πει πως τα επικίνδυνα συναισθήματα επικάθονται στην κοινωνία, όπως οι τοξίνες μέσα στο σώμα. Η λύση που πρότεινε; Η κάθαρση. Η απελευθέρωση του έντονου συναισθήματος του κοινού σε μια τραγική παράσταση. Να γιατί δεν μας αρέσουν οι συστηματικοί φιλόσοφοι. Πάνω που μαθαίνουμε να ζούμε με τις «τοξίνες» μας, όλο και κάποιος πρόθυμος θα βρεθεί να μας τις ρουφήξει, τρυπώντας μας με μια «σύρριγγα» το χέρι. (Έτσι είναι οι «γιατροί» του πολιτισμού.)
Η ευτυχία…
… είναι ένα συναίσθημα που οι ευτυχισμένοι άνθρωποι δεν το σκέφτονται ποτέ. Απλώς χαμογελούν και συνεχίζουν να είναι ευτυχισμένοι. «Πόσοι κακόμοιροι σοφοί δεν έχασαν τα λογικά τους παραμελώντας τα εγκόσμια», έγραφε το 1621 ο Ρόμπερτ Μπάρτον στην «Ανατομία της μελαγχολίας» (που σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες είναι μια σύγχρονη μάστιγα). «Και αυτό, μόνο και μόνο για να αποκτήσουν γνώση, που ύστερα από τόσο κόπο, θα κάνει τον κόσμο να τους βλέπει σαν καταγέλαστους, ανόητους, κουτούς, κόπανους, απροσάρμοστους, καταδικαστέους, ξεκούτηδες και παλαβούς!». Για να μην κλαις, πρέπει να γελάς.
ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑ
"Εχουμε ελεύθερη βούληση;"
Οσο περισσότερα ανακαλύπτουμε για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλος τόσο λιγότερος χώρος φαίνεται να απομένει για την προσωπική επιλογή ή ευθύνη Το 2003 τα «Αρχεία της Νευρολογίας» δημοσίευσαν μιαν εκπληκτική κλινική
μελέτη. Ενας μεσήλικος από τη Βιρτζίνια με άμεμπτο ως τότε παρελθόν
άρχισε να συλλέγει πορνογραφικό υλικό και να παρενοχλεί σεξουαλικά την
οκτάχρονη θετή κόρη του. Η σεξουαλική του συμπεριφορά γινόταν όλο και
περισσότερο ψυχαναγκαστική. Τελικά, αφού παραπονέθηκε επανειλημμένως για
πονοκεφάλους και ιλίγγους, του έγινε εγκεφαλική τομογραφία. Αυτή έδειξε
στη μετωπιαία περιοχή του εγκεφάλου έναν μεγάλο αλλά καλοήθη όγκο, ο
οποίος εισχωρούσε στο διάφραγμα και στον υποθάλαμο – περιοχές που είναι
γνωστό ότι ρυθμίζουν τη σεξουαλική συμπεριφορά. Μετά την αφαίρεση του
όγκου η σεξουαλική συμπεριφορά του επανήλθε στο φυσιολογικό. Μερικούς
μήνες μετά, η σεξουαλική του προσήλωση στα μικρά κορίτσια
επανεμφανίστηκε και μια νέα τομογραφία αποκάλυψε ότι τμήματα του ιστού
που είχαν ξεφύγει από το χειρουργικό νυστέρι είχαν αναπτυχθεί σε έναν
ευμεγέθη όγκο. Μια νέα χειρουργική επέμβαση επανέφερε το συμπεριφορικό
του προφίλ στο «φυσιολογικό».
________________________________________
Λεπτομέρεια από το έργο του Ανρί Ματίς Η ευτυχία της ζωής, 1954
________________________________________
Η περίπτωση που προαναφέραμε συγκεκριμενοποιεί το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης. Είχε αυτός ο άνδρας ελεύθερη βούληση; Ηταν υπεύθυνος για τη συμπεριφορά του; Μπορεί ένας όγκος να ιδιοποιηθεί την ελεύθερη βούληση κάποιου;
Με τον όγκο είχε ισχυρές αλλά ατυπικές επιθυμίες: δεν ήταν ο εαυτός του. Παρ’ όλα αυτά η υπόθεση μας θυμίζει ότι οι περισσότεροι ενήλικοι έχουν επίσης ισχυρές, αλλά τυπικές, σεξουαλικές επιθυμίες – επιθυμίες οι οποίες είναι μερικές φορές πιο ισχυρές από την ανάγκη για φαγητό ή τον φόβο του πόνου. Οι σεξουαλικές αυτές επιθυμίες ρυθμίζονται από ορμόνες οι οποίες ενεργούν σε νευρώνες στο διάφραγμα και στις συνδεδεμένες περιοχές του εγκεφάλου. Σε τι διαφέρουν λοιπόν οι φυσιολογικοί άνθρωποι από τον άνδρα της Βιρτζίνια όσον αφορά την ελεύθερη βούληση;
Η νευροεπιστήμη και η συμπεριφορική βιολογία γενικότερα αποκαλύπτουν βαθμιαία τους μηχανισμούς που μας κάνουν αυτό που είμαστε: πώς παίρνουμε αποφάσεις και ελέγχουμε τις ορμές μας, πώς τα γονίδιά μας διαμορφώνουν τις κοινωνικές επιθυμίες μας και πώς το σύστημα ανταμοιβής μας προσαρμόζεται ώστε να αντιδρά σε ικανοποιητικές εμπειρίες. Ξέρουμε, για παράδειγμα, ότι ο σύνδεσμος μητέρας – απογόνου στα θηλαστικά ρυθμίζεται από το πεπτίδιο της οξυτοκίνης, το οποίο απελευθερώνεται στον εγκέφαλο της μητέρας και του παιδιού κατά τη διάρκεια του θηλασμού και της ανταλλαγής χαδιών. Η οξυτοκίνη προσδένεται στους νευρώνες και τα μονοπάτια της ανταμοιβής καταγράφουν και ενισχύουν την αντίδραση. Η αφοσίωση των θηλυκών στον σύντροφό τους ρυθμίζεται επίσης από την οξυτοκίνη και των αρσενικών από ένα παρόμοιο πεπτίδιο, τη βασοπρεσίνη. Στα θηλαστικά εκτός από τον άνθρωπο η πυκνότητα των περιοχών πρόσδεσης των πεπτιδίων στον εγκέφαλο προλέγει αν το είδος είναι μονογαμικό ή πολυγαμικό. Οι αρσενικοί μίκρωτες των αγρών, οι οποίοι έχουν πολλές περιοχές πρόσδεσης της βασοπρεσίνης στον εγκέφαλό τους, είναι μονογαμικοί, ενώ οι μίκρωτες των δασών, οι οποίοι έχουν λίγες, είναι πολυγαμικοί. Τι καθορίζει την πυκνότητα των περιοχών πρόσδεσης; Τα γονίδια. Αναγνωρίζοντας τις επιδράσεις της πολιτισμικής πολυπλοκότητας, κάτι παρόμοιο ισχύει μάλλον και για τους ανθρώπους.
Καθώς η νευροεπιστήμη αποκαλύπτει αυτούς και άλλους μηχανισμούς που ρυθμίζουν τις επιλογές και την κοινωνική μας συμπεριφορά, δεν μπορούμε να μην αναρωτηθούμε αν κανείς μας πραγματικά επιλέγει κάτι (βλ. και το «Είναι το Σύμπαν ντετερμινιστικό;»). Ο βαθύς προβληματισμός γύρω από την υπευθυνότητα είναι αναπόφευκτος, στο πλαίσιο όχι μόνο της Ποινικής Δικαιοσύνης αλλά και των καθημερινών συναλλαγών της ζωής. Πιστεύω ότι η έννοια της ελεύθερης βούλησης, έτσι όπως την αντιλαμβανόμαστε παραδοσιακά, χρήζει εκσυγχρονισμού. Επειδή δε πρόκειται για μια έννοια ιδιαίτερα σημαντική για την κοινωνία, κάθε εκσυγχρονισμός που θα την κάνει να συμφωνεί με όσα γνωρίζουμε για το νευρικό σύστημα πρέπει επίσης να αντανακλά και την κοινωνική ανάγκη μας για μια λειτουργική έννοια της υπευθυνότητας.
Σκεφθείτε τι εννοούμε με τον όρο «ελεύθερη βούληση». Οπως συμβαίνει με όλες τις έννοιες, μαθαίνουμε το νόημά της από παραδείγματα. Μαθαίνουμε τι να θεωρούμε δίκαιο, κακόβουλο ή εκούσιο από ξεκάθαρα παραδείγματα ανθρώπων που κάνουν πράγματα τα οποία είναι δίκαια, κακόβουλα ή εκούσια. Κατά συνέπεια, τείνουμε να συμφωνούμε ότι η επιλογή του Τσάμπερλεν για κατευνασμό του Χίτλερ ήταν μια ελεύθερη, παρ’ ότι μη σοφή, επιλογή. Το αντίβαρο δίδεται με αντίθετες περιπτώσεις-πράξεις που εμφανώς δεν έχουν επιλεγεί ελεύθερα: ένας άνδρας που ονειρεύεται ότι στραγγαλίζει τη σύζυγό του, ένα νήπιο που βρέχει το παντελόνι του, το ξάφνιασμά μας όταν ακούμε μια βροντή, μια διά της βίας ομολογία. Από τέτοιου είδους πρωτότυπα οι εγκέφαλοι κατορθώνουν να εξάγουν ένα αρκετά κοινό νόημα ώστε να μπορούμε να μιλάμε για την ελεύθερη βούληση σε ένα ανεκτά καλό επίπεδο.
Εκτός από τις πρωτότυπες περιπτώσεις υπάρχουν και υποκείμενες περιπτώσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από αμφισημία, βασανιστική πολυπλοκότητα και πολιτισμικές διαφορές. Εδώ η υπόσταση κάθε πράξης – ελεύθερα επιλεγμένη ή μη – δεν έχει ξεκάθαρη απάντηση, και τέτοιες περιπτώσεις φθάνουν συχνά στα δικαστήρια. Η Αντρεα Γέιτς, μητέρα από το Τέξας η οποία έπνιξε τα πέντε παιδιά της στην μπανιέρα, ήταν αδιαμφισβήτητα ψυχωσική, παρ’ ότι οι πράξεις της ήταν μεθοδικές και αποφασιστικές, αντίθετα με τις σπασμωδικές κινήσεις κάποιου ο οποίος υφίσταται μια επιληπτική κρίση. Καταλάβαινε ότι οι πράξεις της ήταν παράνομες και τηλεφώνησε στην Αστυνομία για να το πει. Τέτοιου είδους περιπτώσεις, οι οποίες βρίσκονται έξω από τον κοινό πνευματικό μας ορίζοντα, διχάζουν την κοινή γνώμη. Με τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε σήμερα την ελεύθερη βούληση ίσως να μην υπάρχει σωστή απάντηση σχετικά με το αν την άσκησε ή όχι.
Μια αυστηρή φιλοσοφική παράδοση υποστηρίζει ότι καμία επιλογή δεν είναι ελεύθερη, εκτός αν είναι αναίτια – αν δηλαδή η «θέληση» ασκείται ανεξάρτητα από κάθε αιτιώδη επιρροή, σε ένα αιτιώδες κενό. Με κάποιον ανεξήγητο τρόπο η θέληση – κάτι το οποίο υποτίθεται ότι βρίσκεται μακριά από τη βασιζόμενη στον εγκέφαλο αιτιότητα – κάνει μια αβίαστη επιλογή. Το πρόβλημα είναι ότι οι επιλογές γίνονται από εγκεφάλους και οι εγκέφαλοι λειτουργούν αιτιωδώς• περνούν δηλαδή από τη μία κατάσταση στην άλλη ως αποτέλεσμα προγενέστερων συνθηκών. Επιπλέον, παρ’ ότι οι εγκέφαλοι παίρνουν αποφάσεις, δεν υπάρχει διακεκριμένη εγκεφαλική δομή ή δίκτυο νευρώνων το οποίο να χαρακτηρίζεται ως «θέληση», ούτε επίσης μια δομή νευρώνων η οποία να λειτουργεί σε αιτιώδες κενό. Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι μια φιλοσοφία αφιερωμένη στην αναίτια επιλογή είναι εξίσου εξωπραγματική όσο μια φιλοσοφία αφιερωμένη σε μια επίπεδη Γη.
Για να αρχίσουμε να εκσυγχρονίζουμε τις ιδέες μας για την ελεύθερη βούληση προτείνω κατ’ αρχήν να μετατοπίσουμε τη συζήτηση από την παράξενη μεταφυσική του αιτιώδους κενού στη νευροβιολογία του αυτοελέγχου. Η φύση του αυτοελέγχου και οι τρόποι με τους οποίους αυτός μπορεί να υποχωρήσει ίσως αποτελούν μια περισσότερο γόνιμη οδό για να κατανοήσουμε περιπτώσεις όπως αυτή του άνδρα από τη Βιρτζίνια και της Αντρεα Γέιτς απ’ ό,τι το να προσπαθήσουμε να επιβάλουμε το ζήτημα της «ελεύθερης ή μη επιλογής».
Ο αυτοέλεγχος μπορεί να έχει πολλούς βαθμούς, αποχρώσεις και είδη. Εχουμε ελάχιστο άμεσο έλεγχο σε αυτόνομες λειτουργίες όπως η αρτηριακή πίεση, ο παλμός της καρδιάς και η πέψη, αλλά απείρως μεγαλύτερο έλεγχο στη συμπεριφορά που οργανώνεται από τον φλοιό του εγκεφάλου. Ο αυτοέλεγχος ρυθμίζεται από μονοπάτια στον προμετωπιαίο φλοιό, τα οποία διαμορφώνονται από δομές που ρυθμίζουν τις συγκινήσεις και τις ορμές, και ωριμάζει με την ανάπτυξη του οργανισμού. Το άτομο μαθαίνει να καταστέλλει τις ορμές της αυτοματαίωσης, όπως το να δαγκώνει τη μητέρα αντί να θηλάζει, να πιάνει ένα κάρβουνο όταν είναι αναμμένο ή να μαζεύει μέλι όταν οι μέλισσες είναι εχθρικές. Οποιος καεί στον χυλό φυσάει και το γιαούρτι. Πολλές πλευρές του αυτοελέγχου γίνονται αυτόματες με τον ίδιο τρόπο που παγιώνονται οι συνήθειες, και έτσι ένα νήπιο είναι λιγότερο πιθανό να έχει βρεγμένο παντελόνι έξι μήνες μετά τη σχετική εκπαίδευση παρά ύστερα από μία εβδομάδα.
Αντίθετα με την ελεύθερη βούληση, ο αυτοέλεγχος είναι μια έννοια την οποία μπορούμε – και αυτό είναι χρήσιμο – να εφαρμόσουμε σε άλλα ζώα. Αυτό οφείλεται στην τεράστια ομοιότητα που έχουν οι εγκεφαλικές δομές σε όλα τα θηλαστικά. Το γεγονός ότι έχουμε μεγαλύτερο προμετωπιαίο φλοιό μάλλον σημαίνει ότι έχουμε περισσότερους νευρώνες που μας επιτρέπουν να ασκούμε μεγαλύτερο αυτοέλεγχο από αυτόν που επιδεικνύουν οι μπαμπουίνοι ή οι χιμπαντζήδες. Μέσω της εκπαίδευσης ο σκύλος μου έχει μάθει να κάθεται ήσυχος όταν ο σκίουρος της περιοχής χτυπάει το τζάμι ζητώντας φιστίκια, ένας πεινασμένος χιμπαντζής θα απλώσει το χέρι του να πάρει μια μπανάνα μόνον όταν ξέρει ότι ο αρχηγός της ομάδας δεν μπορεί να τον δει, αλλά θα καταστείλει την επιθυμία σε κάθε άλλη περίπτωση. Ο Οδυσσέας δέθηκε στο κατάρτι του πλοίου του για να αποφύγει τις Σειρήνες και οι πίθηκοι δεν θα ακολουθήσουν μια σύντομη οδό προκειμένου να αποφύγουν έναν πειρασμό που γνωρίζουν ότι θα τους βάλει σε μπελάδες. Ο προμετωπιαίος φλοιός χρησιμοποιεί τη γνώση για τον ενστικτώδη έλεγχο.
________________________________________
Ανρί Ματίς Η ευτυχία της ζωής, 1954
________________________________________
Ο αυτοέλεγχος μας επιτρέπει επίσης να κατανοούμε δύσκολες καταστάσεις στις οποίες η ελεύθερη βούληση δεν μας βοηθά. Ο αυτοέλεγχος μπορεί να είναι μειωμένος σε ανθρώπους με τραύματα ή όγκους στον εγκέφαλο. Είναι επίσης μειωμένος κατά τη διάρκεια μιας επιληπτικής κρίσης, κατά τη μέθη ή υπό την επήρεια νάρκωσης. Αλλα είδη συνδρόμων που μπορεί να εξασθενίσουν τον αυτοέλεγχο είναι η ιδιοψυχαναγκαστική διαταραχή, στην οποία ο ασθενής δεν μπορεί να αντισταθεί στο να επαναλαμβάνει αιωνίως κάποια πράξη που έχει κόστος για αυτόν, όπως το πλύσιμο των χεριών, και η σοβαρή μορφή του συνδρόμου του Τουρέτ, όπου το άτομο είναι σχεδόν αδύνατον να καταπνίξει συγκεκριμένες κινήσεις τικ.
Πώς επιτυγχάνουν τα δίκτυα των νευρώνων τα αποτελέσματα τα οποία αποκαλούμε αυτοέλεγχο και τι είναι διαφορετικό στον εγκέφαλο όταν οι λειτουργίες του αυτοελέγχου είναι μειωμένες; Παρ’ ότι ελάχιστα είναι ως τώρα γνωστά για την ακριβή φύση αυτών των μηχανισμών, κάποιες πληροφορίες από πειράματα έχουν αρχίσει να έρχονται από πολλές κατευθύνσεις: από τις ιδιότητες των νευρώνων που είναι ευαίσθητοι στην ανταμοιβή και στην τιμωρία, από τον τρόπο πρόκλησης των αντιδράσεων στον φόβο από τους νευρώνες στην αμυγδαλή και από τα προφίλ της αντίδρασης των νευρώνων της «απόφασης» σε περιοχές του βρεγματικού φλοιού όταν το ζώο κάνει μια επιλογή αφού συσσωρεύσει στοιχεία. Οι πιο ριψοκίνδυνες αλλά περισσότερο επωφελείς διερευνητικές αποφάσεις μάλλον εξαρτώνται έντονα από τον προμετωπιαίο πόλο του φλοιού, ενώ οι πιο ασφαλείς αλλά λιγότερο επωφελείς αποφάσεις εξαρτώνται περισσότερο από τις μεσοκοιλιακές προμετωπιαίες περιοχές. Αυτού του είδους οι ανακαλύψεις υπόσχονται ότι κάποτε θα κατανοήσουμε, τουλάχιστον σε γενικές γραμμές, το νευροβιολογικό προφίλ ενός εγκεφάλου με φυσιολογικά επίπεδα ελέγχου και τις διαφορές του από έναν εγκέφαλο ο οποίος έχει μειωμένο έλεγχο.
Τι είναι όμως το «αυτό» στον αυτοέλεγχο; Τι είμαι εγώ; Στην ουσία ο εαυτός είναι μια κατασκευή του εγκεφάλου, ένα πραγματικό αλλά εξαρτώμενο από τον εγκέφαλο οργανωτικό δίκτυο για την παρακολούθηση των καταστάσεων του οργανισμού, τη θέση προτεραιοτήτων και, μέσα στον ίδιο τον εγκέφαλο, τον διαχωρισμό ανάμεσα στον εσωτερικό κόσμο και τον έξω κόσμο. Στη λειτουργικότητά του, είναι περίπου σαν ένα πρόγραμμα γενικής χρήσης στον ηλεκτρονικό υπολογιστή μας, μόνο που έχει εξελιχθεί ώστε να αναπτύσσεται.
Οι σύνθετοι εγκέφαλοι είναι ικανοί σε τέτοια πράγματα – στη δημιουργία υψηλού επιπέδου νευρωνικών προτύπων για την κατανόηση του κόσμου. Μας λείπει μια λέξη η οποία να περιγράφει αυτή τη λειτουργία, τα περιστατικά όμως αφθονούν. Ενα απλούστερο παράδειγμα είναι η φυσιολογική τρισδιάστατη οπτική αντίληψή μας. Εδώ ένα δίκτυο νευρώνων στον οπτικό φλοιό συγκρίνει τα πλευρικά, δισδιάστατα δεδομένα που λαμβάνει από το κάθε μάτι. Η σύγκριση χρησιμοποιείται για τη δημιουργία της εικόνας ενός τρισδιάστατου κόσμου. Ετσι κυριολεκτικά βλέπουμε – και όχι απλώς συνάγουμε – πραγματικό βάθος.
Ο εγκέφαλος κατασκευάζει μια σειρά από νευροεργαλεία κατανόησης του κόσμου: ένα είναι το μέλλον, ένα είναι το παρελθόν και ένα είναι ο εαυτός. Σημαίνει αυτό ότι ο εαυτός μου δεν είναι πραγματικός; Αντιθέτως, είναι τόσο πραγματικός όσο και ο τρισδιάστατος κόσμος που βλέπουμε, ή το μέλλον για το οποίο προετοιμαζόμαστε ή το παρελθόν το οποίο θυμόμαστε. Είναι ένα εργαλείο συντονισμένο, σε διαφορετικούς βαθμούς, στην πραγματικότητα εγκεφάλου και κόσμου. Οπως συμβαίνει με άλλα εργαλεία, μπορεί να μη λειτουργεί σωστά, όπως για παράδειγμα στη σχιζοφρένεια.
Ουσιαστικά τα υψηλού επιπέδου εργαλεία όπως αυτό μας επιτρέπουν να κάνουμε τα εκπληκτικά πράγματα που κάνουμε εμείς οι άνθρωποι, μεταξύ αυτών και το να σκεφτόμαστε τον εαυτό μας ως εαυτό. Ευτελιζόμαστε από αυτή την επιστημονική γνώση; Νομίζω πως όχι. Η αυτοεκτίμηση και η αυτοαξία είναι απόλυτα συμβατές με τη συνειδητοποίηση ότι ο εγκέφαλος μας κάνει αυτό που είμαστε. Οσο για την αυτοεκτίμηση, γνωρίζουμε ότι εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις επιτυχημένες κοινωνικές διαντιδράσεις: από τον σεβασμό, την αγάπη, την επίτευξη, αλλά και από την ιδιοσυγκρασία, τις ορμόνες και τη σεροτονίνη. Η ομορφιά, η πολυπλοκότητα και η εξελιγμένη μορφή της νευροβιολογικής μηχανής που με κάνει «εμένα» είναι πολύ πιο συναρπαστική και εμπνέει απείρως μεγαλύτερο δέος από τη φιλοσοφική σύλληψη της χωρίς εγκέφαλο ψυχής η οποία με κάποιον τρόπο, παρά τους νόμους της φυσικής, ασκεί την ελεύθερη βούλησή της σε ένα αιτιώδες κενό. Ο καθένας μας είναι ένα έργο τέχνης, φιλοτεχνημένο πρώτα από την εξέλιξη και ύστερα από την εμπειρία μας στον κόσμο. Με την εμπειρία και τη σκέψη η κοινωνική αντίληψη του καθενός ωριμάζει και το ίδιο συμβαίνει και στην αυτονομία. Ο Αριστοτέλης το αποκαλούσε αυτό σοφία.
«Εγκλημα και τιμωρία»
Ευθύνεται τελικά κανείς ποτέ για οτιδήποτε; Η δημόσια ζωή μας απαιτεί κάτι τέτοιο. Η ουσία του θέματος είναι η εξής: είμαστε κοινωνικά ζώα και η ικανότητά μας να ακμάσουμε εξαρτάται από τη συμπεριφορά των άλλων. Βιολογικά ρεαλιστικά μοντέλα δείχνουν πώς τα χαρακτηριστικά της συνεργασίας και της κοινωνικής τάξης μπορούν να διαδοθούν μέσα σε έναν πληθυσμό, πώς οι ηθικές αρετές μπορούν να αποτελούν όφελος, η εξαπάτηση να επιφέρει κόστος και η τιμωρία των κοινωνικά επικίνδυνων να αποτελεί αναγκαιότητα.
Από την εξελικτική οπτική γωνία η τιμωρία δικαιολογείται από την αξία που όλα τα άτομα αποδίδουν στην κοινωνική τους ζωή και τα όρια στη συμπεριφορά που απαιτούνται για να διατηρηθεί αυτή η αξία. Το ζήτημα του ικανού ελέγχου ανακύπτει όταν, δεδομένου ενός κοινωνικού κακού, πρέπει να καθορίσουμε αν η τιμωρία είναι κατάλληλη. Ενα μέρος της πολιτισμικής εξέλιξης συνίσταται στην εξεύρεση περισσότερο κατάλληλων και αποτελεσματικών τρόπων για τον περιορισμό της βίαιης ή τής με άλλους τρόπους αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Αρα ναι, πρέπει να θεωρούμε τα άτομα υπεύθυνα για τις πράξεις τους.
Η κυρία Πατρίσια Τσέρτσλαντ είναι καθηγήτρια της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο.
Το ΒΗΜΑ, 07/01/2007 , Σελ.: H04
Κωδικός άρθρου: B14958H041
Τι εννοούμε ως «πραγματικότητα»; Για όσους από εμάς θεωρούν εαυτούς πραγματιστές, ρεαλιστές, υπάρχει μια λογική απάντηση: «Η πραγματικότητα αποτελείται από τα πράγματα – τραπέζια, καρέκλες, σπίτια, πλανήτες, ζώα, ανθρώπους κ.ο.κ. – τα οποία είναι φτιαγμένα από ύλη». Θα συμπεριλαμβάναμε ίσως σε αυτά και μερικές πιο αφηρημένες έννοιες όπως ο χώρος και ο χρόνος, και θα αναφερόμασταν στο σύνολο όλων αυτών των «πραγματικών» πραγμάτων με τον όρο «το Σύμπαν».
Ορισμένοι θα μπορούσαν να αντιτάξουν ωστόσο ότι αυτή δεν είναι ολόκληρη η πραγματικότητα. Το ζήτημα που τίθεται κυρίως είναι αυτό της πραγματικότητας του μυαλού μας. Δεν θα έπρεπε να συμπεριλάβουμε τις συνειδητές εμπειρίες ως κάτι πραγματικό; Ή έννοιες όπως η αλήθεια, η αρετή ή η ομορφιά;
________________________________________
Λεπτομέρεια από το έργο του Φερνάν Λεζέ Η δημιουργία του κόσμου, 1923
________________________________________
Ορισμένοι πραγματιστές μπορεί να υιοθετήσουν μια πεισματικά υλιστική άποψη και να θεωρήσουν τη νοητική ικανότητα και όλα τα χαρακτηριστικά της δευτερεύοντα σε σχέση με ό,τι είναι υλικά πραγματικό. Οι νοητικές μας καταστάσεις στο κάτω κάτω (θα μπορούσαν να πουν μερικοί) αποτελούν απλώς τα εμφανή χαρακτηριστικά της κατασκευής και της συμπεριφοράς του «υλικού» εγκεφάλου μας. Συμπεριφερόμαστε με συγκεκριμένους τρόπους επειδή ο εγκέφαλός μας ενεργεί σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους – τους ίδιους νόμους στους οποίους υπακούουν όλα τα πράγματα που είναι φτιαγμένα από φυσική ύλη. Η συνειδητή νοητική εμπειρία επομένως δεν έχει άλλη πραγματικότητα πέρα από την πραγματικότητα της ύλης που προκαλεί την ύπαρξή της. Παρ’ ότι ακόμη δεν έχει κατανοηθεί πλήρως, είναι απλώς ένα «επιφαινόμενο» το οποίο δεν έχει καμία επιπρόσθετη επιρροή, πέραν των επιταγών των φυσικών αυτών νόμων, στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρεται ο οργανισμός μας.
Ορισμένοι φιλόσοφοι θα μπορούσαν να υιοθετήσουν εντελώς αντίθετη άποψη, υποστηρίζοντας ότι το πρωτεύον στοιχείο είναι αυτή καθαυτή η συνειδητή εμπειρία. Από αυτή την οπτική γωνία η «εξωτερική πραγματικότητα» η οποία φαίνεται να συνθέτει το περιβάλλον αυτής της εμπειρίας, πρέπει να εκληφθεί ως δευτερεύουσα κατασκευή η οποία εξάγεται από τα συνειδητά αισθητικά δεδομένα. Ορισμένοι θα μπορούσαν ακόμη και να προτάξουν την άποψη ότι η συνειδητή εμπειρία του καθενός από εμάς ξεχωριστά πρέπει να θεωρείται πρωτεύουσα και ότι οι εμπειρίες των άλλων είναι απλώς πράγματα τα οποία πρέπει να εξαχθούν τελικά από τα αισθητικά δεδομένα του καθενός μας.
Πρέπει να ομολογήσω ότι μου είναι δύσκολο να αποδεχθώ μια τέτοια εικόνα της πραγματικότητας. Αφενός είναι δύσκολο να πειστεί κανείς από μια θεωρία περί πραγματικότητας η οποία βασίζεται σε ένα τόσο ακραίο «εγωμονισμό». Επί πλέον, μου φαίνεται εξαιρετικά δύσκολο να κατανοήσω πώς η εκπληκτική ακρίβεια που παρατηρούμε στις διεργασίες του φυσικού κόσμου μπορεί να έχει τη βάση της στους στοχασμούς οποιουδήποτε ατόμου.
Ακόμη και αν δεν υιοθετήσει κανείς την ακραία «εγωμονιστική» βάση και θεωρήσει ως πρωτεύουσα πραγματικότητα το σύνολο όλων των συνειδητών εμπειριών, εξακολουθώ να έχω μεγάλες αντιρρήσεις. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι η «εξωτερική πραγματικότητα» είναι απλώς κάτι το οποίο αναδεικνύεται από ένα είδος πλειοψηφικής επικράτησης μεταξύ των ατομικών συνειδητών εμπειριών όλων μας συνολικά. Δεν μπορώ να πιστέψω ότι μια τέτοιου είδους ανάδειξη της πραγματικότητας θα είχε στο ελάχιστο τη δύναμη και την ακρίβεια που βλέπουμε έξω από εμάς να απλώνεται στο άπειρο και προς όλες τις κατευθύνσεις στον χώρο και στον χρόνο, και προς τα μέσα, σε απειροελάχιστα επίπεδα τα οποία δεν αντιλαμβανόμαστε άμεσα με τις αισθήσεις μας. Σε όλες τις περιπτώσεις απαιτούνται πολλών διαφορετικών ειδών όργανα ακριβείας για να εξερευνήσουμε το σύμπαν σε ένα τεράστιο φάσμα διαφορετικών κλιμάκων. Βεβαίως υπάρχει ένα μυστήριο γύρω από αυτή καθαυτή τη συνειδητότητα και το πώς αυτή μπορεί να προκύπτει από τους φαινομενικά απολύτως υπολογιστικούς, χωρίς συναίσθημα και εντελώς απρόσωπους νόμους της φυσικής που φαίνονται να διέπουν τη συμπεριφορά όλων των υλικών πραγμάτων. Και όμως, από τους θεμελιώδεις νόμους της φυσικής που γνωρίζουμε – και δεν τους γνωρίζουμε ακόμη όλους – ορισμένοι είναι ακριβείς σε εκπληκτικό βαθμό, ξεπερνώντας κατά πολύ την ακρίβεια των άμεσων εμπειριών των αισθήσεών μας ή των συνδυασμένων υπολογιστικών ικανοτήτων όλων των συνειδητών ατόμων στη σφαίρα της ανθρωπότητας.
Ενα παράδειγμα θεωρίας εξαιρετικού βάθους και ακρίβειας είναι η υπέροχη γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, η οποία ξεπερνά σε ακρίβεια ακόμη και την ήδη εκπληκτικά ακριβή θεωρία του Νεύτωνα για τη βαρύτητα. Στη συμπεριφορά του ηλιακού συστήματος η θεωρία του Νεύτωνα είναι ακριβής περίπου κατά ένα μέρος ανά 107. Η θεωρία του Αϊνστάιν είναι πολύ περισσότερο επιτυχής, όχι μόνο δίνοντας διορθώσεις στη θεωρία του Νεύτωνα οι οποίες ισχύουν όταν τα πεδία της βαρύτητας μεγαλώνουν, αλλά και προβλέποντας εντελώς νέα φαινόμενα όπως οι μαύρες τρύπες, οι βαρυτικοί φακοί και τα βαρυτικά κύματα. Στην άλλη πλευρά της κλίμακας των μεγεθών υπάρχει πλήθος πολύ ακριβών παρατηρήσεων οι οποίες δίνουν αναρίθμητες επιβεβαιώσεις της ακρίβειας της Θεωρίας των Κβάντων και της γενίκευσής της στη σχετικιστική κβαντική θεωρία πεδίου, που μας δίνει την κβαντική ηλεκτροδυναμική. Κάτι σημαντικό το οποίο πρέπει να τονιστεί σχετικά με αυτές τις φυσικές θεωρίες είναι ότι όχι μόνο είναι εξαιρετικά ακριβείς αλλά επίσης βασίζονται σε ιδιαίτερα εξελιγμένα μαθηματικά. Θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι ο ρόλος των μαθηματικών στη θεμελιώδη φυσική θεωρία είναι απλώς οργανωτικός, ότι οι οντότητες που αποτελούν τον κόσμο απλώς συμπεριφέρονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και οι θεωρίες μας δεν είναι παρά προσπάθειες – μερικές φορές πολύ επιτυχημένες – να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα για τα όσα συμβαίνουν γύρω μας. Υπό ένα τέτοιο πρίσμα δεν θα πρέπει να υπάρχει συγκεκριμένη μαθηματική τάξη στον κόσμο, εμείς επιβάλλουμε, υπό μίαν έννοιαν, αυτή την τάξη περιγράφοντας με περίτεχνους μαθηματικούς τύπους όποιες πλευρές της συμπεριφοράς του κόσμου μπορούμε να κατανοήσουμε.
Κατά τη γνώμη μου και αυτή η αντίληψη δεν είναι σε θέση να εξηγήσει την εκπληκτική ακρίβεια που διαπιστώνουμε στη συμφωνία ανάμεσα στις σπουδαιότερες θεωρίες της φυσικής που έχουμε διατυπώσει και στη συμπεριφορά του υλικού Σύμπαντός μας στα πλέον θεμελιώδη επίπεδά του. Ας πάρουμε, ως ένα άλλο παράδειγμα, την πλέον οικουμενική φυσική δύναμη, τη βαρύτητα. Αυτή λειτουργεί στα πιο απομακρυσμένα σημεία του Διαστήματος, όμως ήδη από τον 17ο αιώνα ο Νεύτων είχε ανακαλύψει ότι υπέκειτο σε έναν υπέροχα απλό μαθηματικό τύπο. Ο τύπος αυτός αργότερα αποδείχθηκε ότι παραμένει ακριβής κατά δεκάδες χιλιάδες φορές περισσότερο από την ακρίβεια παρατήρησης που μπορούσε να επιτευχθεί στην εποχή του Νεύτωνα. Στον 20ό αιώνα ο Αϊνστάιν μας έδωσε τη γενική σχετικότητα, προσφέροντάς μας τη δυνατότητα να φθάσουμε σε ακόμη βαθύτερα επίπεδα. Η θεωρία αυτή απαιτούσε πολύ πιο εξελιγμένα μαθηματικά από αυτή του Νεύτωνα: ο Νεύτωνας χρειάστηκε να εισαγάγει τις διαδικασίες του λογισμού των ροών για να διατυπώσει τη Θεωρία της Βαρύτητας, ο Αϊνστάιν όμως πρόσθεσε την εξελιγμένη διαφορική γεωμετρία – και αύξησε τη συμφωνία ανάμεσα στη θεωρία και στην παρατήρηση κατά περίπου 10 εκατομμύρια φορές. Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι, και στις δύο περιπτώσεις, η μεγάλη ακρίβεια δεν ήταν αποτέλεσμα μιας νέας θεωρίας η οποία διατυπωνόταν απλώς και μόνο για να εξηγήσει έναν τεράστιο αριθμό νέων δεδομένων. Η αυξημένη ακρίβεια διαπιστώθηκε μόνο αφότου οι θεωρίες είχαν διατυπωθεί, αποκαλύπτοντας μια εναρμόνιση ανάμεσα στη φυσική συμπεριφορά στο βαθύτερο επίπεδό της και σε έναν ωραίο, περίτεχνο μαθηματικό τύπο.
Αν, όπως υπονοείται από αυτό, τα μαθηματικά βρίσκονται πράγματι ήδη στη συμπεριφορά των φυσικών πραγμάτων και δεν τα επιβάλλουμε εμείς, τότε πρέπει να ρωτήσουμε ξανά, ποια είναι πραγματικά η υπόσταση αυτής της «πραγματικότητας» που βλέπουμε γύρω μας; Από τι τελικά αποτελείται το πραγματικό τραπέζι στο οποίο κάθομαι αυτή τη στιγμή; Είναι φτιαγμένο από ξύλο, εντάξει, αλλά από τι είναι φτιαγμένο το ξύλο; Ε, από ίνες οι οποίες κάποτε ήταν ζωντανά κύτταρα. Και αυτά; Από μόρια τα οποία αποτελούνται από μεμονωμένα άτομα. Και τα άτομα; Εχουν πυρήνες, που αποτελούνται από πρωτόνια και νετρόνια τα οποία συγκρατούνται από ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις. Γύρω από αυτούς τους πυρήνες περιφέρονται ηλεκτρόνια τα οποία συγκρατούνται από τις σημαντικά ασθενέστερες ηλεκτρομαγνητικές δυνάμεις. Πηγαίνοντας ακόμη πιο βαθιά, τα πρωτόνια και τα νετρόνια θεωρείται ότι αποτελούνται από ακόμη πιο στοιχειώδη συστατικά, τα κουάρκ, τα οποία συγκρατούνται από άλλα σωματίδια, τα λεγόμενα γκλουόνια. Τι είναι όμως ακριβώς τα ηλεκτρόνια, τα κουάρκ κ.ο.κ.; Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε σε αυτό το στάδιο είναι απλώς να παραπέμψουμε στις μαθηματικές εξισώσεις τις οποίες αυτά ικανοποιούν, δηλαδή για τα ηλεκτρόνια και τα κουάρκ στην εξίσωση του Ντιράκ. Αυτό που διακρίνει ένα κουάρκ από ένα ηλεκτρόνιο είναι οι πολύ διαφορετικές μάζες τους και το γεγονός ότι τα κουάρκ συμμετέχουν σε αλληλεπιδράσεις – ιδιαίτερα στις λεγόμενες «ισχυρές» αλληλεπιδράσεις – στις οποίες τα ηλεκτρόνια δεν αντιδρούν. Τι είναι τα γκλουόνια; Σωματίδια «βαθμίδας» τα οποία διοχετεύουν την ισχυρή δύναμη – η οποία και πάλι με τη σειρά της είναι μια έννοια που μπορεί να εννοηθεί μόνο με τους μαθηματικούς όρους που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή της.
________________________________________
Φερνάν Λεζέ Η δημιουργία του κόσμου, 1923
________________________________________
Ακόμη και αν δεχθούμε ότι ένα ηλεκτρόνιο, ας πούμε, μπορεί να εννοηθεί απλώς ως οντότητα η οποία αποτελεί τη λύση μιας μαθηματικής εξίσωσης, πώς ξεχωρίζουμε αυτό το ηλεκτρόνιο από ένα άλλο ηλεκτρόνιο; Εδώ έρχεται να μας βοηθήσει μια θεμελιώδης αρχή της κβαντικής μηχανικής. Πρεσβεύει ότι όλα τα ηλεκτρόνια είναι αδιάκριτα το ένα από το άλλο, δεν μπορούμε να μιλάμε για το τάδε ή το δείνα ηλεκτρόνιο αλλά μόνο για το σύστημα το οποίο αποτελείται, για παράδειγμα, από ένα ζεύγος ηλεκτρονίων ή από μια τριάδα ή μια τετράδα κ.ο.κ. Κάτι ανάλογο ισχύει και για τα κουάρκ, τα γκλουόνια και κάθε άλλο συγκεκριμένο είδος σωματιδίου. Η κβαντική πραγματικότητα είναι παράξενη από αυτή την άποψη.
Η αλήθεια είναι ότι η κβαντική πραγματικότητα είναι παράξενη από πολλές απόψεις. Τα ατομικά κβαντικά σωματίδια μπορούν ταυτοχρόνως να βρίσκονται σε δύο διαφορετικά σημεία – ή και τρία ή και τέσσερα ή και να απλώνονται σε μια ολόκληρη περιοχή, να χορεύουν σαν ένα κύμα. Πράγματι, η «πραγματικότητα» που η κβαντική θεωρία φαίνεται να μας ζητάει να πιστέψουμε, απέχει τόσο πολύ από αυτό στο οποίο είμαστε συνηθισμένοι ώστε πολλοί κβαντικοί θεωρητικοί θα μας έλεγαν να ξεχάσουμε την ίδια την έννοια της πραγματικότητας όταν εξετάζουμε τα φαινόμενα στην κλίμακα των στοιχειωδών σωματιδίων, των ατόμων, ακόμη και των μορίων.
Αυτό φαίνεται μάλλον δύσκολο, ιδιαίτερα όταν μας λένε επίσης ότι η κβαντική συμπεριφορά διέπει όλα τα φαινόμενα και ότι ακόμη και μεγαλύτερης κλίμακας αντικείμενα, τα οποία αποτελούνται από κβαντικά συστατικά, υπόκεινται και αυτά στους ίδιους κβαντικούς κανόνες. Πού σταματάει η κβαντική μη πραγματικότητα και αναλαμβάνει τη σκυτάλη η φυσική πραγματικότητα που γνωρίζουμε; Η σημερινή κβαντική θεωρία δεν έχει ικανοποιητική απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Η δική μου άποψη σχετικά με αυτό – και υπάρχουν πολλές άλλες απόψεις – είναι ότι η σημερινή κβαντική θεωρία δεν είναι ακριβώς σωστή και ότι καθώς τα αντικείμενα που εξετάζουμε γίνονται μεγαλύτερα οι αρχές της γενικής σχετικότητας του Αϊνστάιν αρχίζουν να συγκρούονται με αυτές της κβαντικής μηχανικής, και τότε αρχίζει να αναδεικνύεται μια πραγματικότητα η οποία πλησιάζει περισσότερο στις δικές μας εμπειρίες. Πρέπει ωστόσο να προειδοποιήσουμε τον αναγνώστη: η κβαντική μηχανική όπως είναι διατυπωμένη σήμερα δεν έχει καμία αποδεκτή απόδειξη παρατήρησης εναντίον της και όλες οι προτεινόμενες τροποποιήσεις παραμένουν στο στάδιο της εικασίας. Επί πλέον, ακόμη και η γενική σχετικότητα, προϋποθέτοντας την ιδέα ενός καμπύλου χωροχρόνου, αποκλίνει και αυτή από την έννοια της πραγματικότητας στην οποία έχουμε συνηθίσει.
Οταν κοιτάζουμε το Σύμπαν στο επίπεδο των κβάντα ή στις τεράστιες διαστάσεις στις οποίες γίνονται ορατές οι επιδράσεις της γενικής σχετικότητας, τότε η πραγματικότητα του κοινού νου, των καρεκλών, των τραπεζιών και των άλλων υλικών πραγμάτων φαίνεται να εξαφανίζεται, να αντικαθίσταται από μια βαθύτερη πραγματικότητα η οποία κατοικεί στον κόσμο των μαθηματικών. Τα μαθηματικά μοντέλα μας για τη φυσική πραγματικότητα απέχουν πολύ από το να είναι πλήρη, μας προσφέρουν όμως τύπους οι οποίοι απεικονίζουν την πραγματικότητα με μεγάλη ακρίβεια – μια ακρίβεια η οποία ξεπερνά κατά πολύ την ακρίβεια οποιασδήποτε περιγραφής που δεν υπόκειται στα μαθηματικά. Φαίνεται ότι υπάρχει κάθε λόγος να πιστέψουμε ότι αυτές οι ήδη αξιοθαύμαστες απεικονίσεις θα βελτιωθούν και ότι ακόμη πιο κομψά και δεξιοτεχνικά μαθηματικά σχήματα θα βρεθούν για να αντικατοπτρίσουν την πραγματικότητα με ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια. Θα μπορούσαν οι μαθηματικές οντότητες να κατοικούν σε έναν δικό τους κόσμο, τον αφηρημένο πλατωνικό κόσμο των μαθηματικών τύπων; Αυτή είναι μια ιδέα η οποία δεν ξενίζει πολλούς μαθηματικούς. Σε αυτή την απεικόνιση οι αλήθειες που οι μαθηματικοί αναζητούν βρίσκονται ήδη «εκεί» και η μαθηματική έρευνα μπορεί να συγκριθεί με την αρχαιολογία: έργο του μαθηματικού είναι να αναζητήσει αυτές τις αλήθειες εν είδει μάλλον ανακάλυψης και όχι επινόησης. Για έναν πλατωνικό μαθηματικό δεν είναι τόσο παράλογο να αναζητεί την τελική εστία της φυσικής πραγματικότητας μέσα στον κόσμο του Πλάτωνα. Αυτό δεν είναι αποδεκτό από όλους.
Δεν κατανοούμε δεόντως γιατί η φυσική συμπεριφορά αντικατοπτρίζεται με τόση ακρίβεια στον πλατωνικό κόσμο ούτε πώς η συνειδητή νοητική ικανότητα φαίνεται να αναδύεται όταν φυσικά υλικά, όπως αυτά που υπάρχουν σε έναν υγιή ανθρώπινο εγκέφαλο που βρίσκεται σε εγρήγορση, οργανώνονται με τον κατάλληλο τρόπο. Ούτε επίσης κατανοούμε πραγματικά πώς αυτή η συνειδητότητα, όταν κατευθύνεται προς την κατανόηση των μαθηματικών προβλημάτων, είναι ικανή να μαντεύει τη μαθηματική αλήθεια. Τι μας λέει αυτό για τη φύση της φυσικής πραγματικότητας; Μας λέει ότι δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε σωστά το ζήτημα αυτής της πραγματικότητας αν δεν κατανοήσουμε τη σύνδεσή του με τις άλλες δύο πραγματικότητες, τη συνειδητή νοητική ικανότητα και τον υπέροχο κόσμο των μαθηματικών.
Ο φαύλος κύκλος της αναζήτησης
Πολλοί φιλόσοφοι, μεταξύ άλλων, θα υποστήριζαν ότι τα μαθηματικά αποτελούνται απλώς από εξιδανικευμένες νοητικές έννοιες και αν θεωρηθεί ότι ο κόσμος των μαθηματικών αναδύεται τελικά από το μυαλό μας, τότε φθάνουμε σε έναν φαύλο κύκλο: το μυαλό μας αναδύεται από τον – φυσικό – εγκέφαλό μας και οι απολύτως ακριβείς φυσικοί νόμοι που διέπουν αυτή τη λειτουργία θεμελιώνονται στα μαθηματικά που απαιτεί ο εγκέφαλός μας για την ύπαρξή του. Η δική μου θέση είναι ότι πρέπει να αποφύγουμε αυτό το άμεσο παράδοξο παραχωρώντας στον πλατωνικό μαθηματικό κόσμο τη δική του, εκτός χρόνου και τόπου, ύπαρξη, αλλά επιτρέποντάς του παράλληλα να μας είναι προσιτός μέσω της νοητικής δραστηριότητας. Η άποψή μου αναγνωρίζει τρία διαφορετικά είδη πραγματικότητας: τη φυσική, τη νοητική και την πλατωνική-μαθηματική, με μια (ως τώρα) βαθιά μυστηριώδη σχέση ανάμεσα στις τρεις.
Ο κ. Ρότζερ Πένροουζ είναι καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του «The Road to Reality: Α complete guide to the laws of the universe» (Ο δρόμος προς την πραγματικότητα: Ενας πλήρης οδηγός για τους νόμους του Σύμπαντος).
Το ΒΗΜΑ, 07/01/2007 , Σελ.: H02
Κωδικός άρθρου: B14958H021
ID: 282864
Ισως οι περισσότεροι από εμάς να έχουμε συνδέσει την νευρική ανορεξία με τα μοντέλα-κρεμάστρες-ακτινογραφίες που βλέπουμε στις πασαρέλες. ‘Η ακόμη να θεωρούμε ότι τα λιπόσαρκα μοντέλα, λειτουργώντας ως πρότυπα ομορφιάς, ωθούν τις κοπέλες σε εξουθενωτικές δίαιτες που βάζουν τη ζωή τους σε κίνδυνο. Θα ήταν όμως υπεραπλουστευμένες γενικεύσεις να θεωρήσουμε ότι η νευρική ανορεξία «προτιμά» τα μοντέλα ή πως μόνο τα μοντέλα ευθύνονται για την έξαρσή της. Στην πραγματικότητα το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο: η νόσος χτυπά την έφηβη της διπλανής πόρτας (ενίοτε και της δικής μας πόρτας!) και τα χαμόγελα των μοντέλων στις ιλουστρασιόν σελίδες των περιοδικών δεν είναι ικανή και αναγκαία συνθήκη για την εμφάνιση της νόσου. Τι κάνει λοιπόν ένα κατά τα άλλα υγιές παιδί να παύει να τρώει σε τέτοιο βαθμό ώστε να απειλείται η ζωή του;
Παραπλανητική η «ανορεξία»
Για τα «πώς» και τα «γιατί» αυτής της σύγχρονης μάστιγας μίλησε στο «Βήμα» η παιδοψυχίατρος κυρία Μαρία Μπελιβανάκη επιμελήτρια Β’ του ΕΣΥ στην Πανεπιστημιακή Παιδοψυχιατρική Κλινική του Νοσοκομείου Παίδων «Αγία Σοφία». «Σαφώς η αιτία άρνησης της τροφής δεν είναι η ανορεξία» τονίζει η κυρία Μπελιβανάκη και εξηγεί: «Η ονομασία της νόσου είναι παραπλανητική, ή τουλάχιστον δεν περιγράφει αυτό που συμβαίνει στα παιδιά στα πρώτα στάδιά της. Τα παιδιά πεινάνε και μάλιστα πολύ! Δεν αρνούνται το φαγητό επειδή δεν έχουν όρεξη, το αρνούνται επειδή θέλουν να χάσουν βάρος. Ελέγχουν λοιπόν πλήρως την τροφή που προσλαμβάνουν και συχνά καταφεύγουν σε δραστικότερα μέτρα, όπως η έντονη άσκηση και η λήψη καθαρκτικών, προκειμένου να επισπεύσουν την απώλεια βάρους. Φυσικά, σε προχωρημένο στάδιο παύει πια να υπάρχει και η όρεξη καθώς η ασιτία έχει επηρεάσει τα αντίστοιχα κέντρα του εγκεφάλου και όχι μόνο».
Τι είναι λοιπόν η νευρική ανορεξία και γιατί τα παιδιά ξαφνικά αποφασίζουν πως είναι ώρα να χάσουν πολύ βάρος; «Πρόκειται για διαταραχή της διατροφής, η οποία είναι έκφανση της πολύ κακής εικόνας που έχουν τα παιδιά για τον εαυτό τους και η οποία ενέχει πολλές συνιστώσες. Το ανορεξικό παιδί αρνείται να παραδεχθεί την πραγματικότητα, η οποία διογκώνεται σε τεράστιες διαστάσεις. Μερικά παραπάνω γραμμάρια βάρους ισοδυναμούν με παραμόρφωση. Ας μην ξεχνούμε ότι και η σωματική ανάπτυξή τους είναι μια πραγματικότητα η οποία μπορεί να αποτελέσει παράγοντα στρες και έτσι επιχειρούν να την ελέγξουν και ει δυνατόν να τη σταματήσουν διακόπτοντας το φαγητό. Επίσης, η ασιτία στην οποία υποβάλλονται τα ανορεξικά παιδιά αποτελεί έμμεσο τρόπο να κάνουν κακό στον εαυτό τους. Αρκετά από τα ανορεξικά παιδιά έχουν έντονες τάσεις θανάτου» σημειώνει η κυρία Μπελιβανάκη.
Ως προς την επίδραση των εικόνων που βομβαρδίζουν τα παιδιά μέσα από την τηλεόραση και τα περιοδικά, η ελληνίδα ψυχίατρος είναι κατηγορηματική: «Δεν αρκεί η απλή μίμηση για να οδηγηθεί ένα παιδί στη νευρική ανορεξία. Πρέπει να υπάρχει το κατάλληλο έδαφος στον ψυχισμό των παιδιών για να μπορέσουν οι εικόνες των πολύ λεπτών γυναικών-προτύπων να δράσουν καταλυτικά στην εμφάνιση της νόσου».
Εσωτερική τρικυμία
Ποιος είναι λοιπόν ο πρόσφορος ψυχισμός για την εμφάνιση της νευρικής ανορεξίας; Ποιο είναι το προφίλ ενός παιδιού σε κίνδυνο; Μπορούν οι γονείς και οι δάσκαλοι να διαγνώσουν πρώιμα σημάδια; Μπορεί να προληφθεί το επικείμενο κακό; «Δυστυχώς, ένα από τα χαρακτηριστικά της νευρικής ανορεξίας είναι ότι εμφανίζεται σε παιδιά που δεν προκαλούν προβλήματα στους γονείς τους. Πρόκειται για απολύτως προσαρμοσμένα παιδιά, υπάκουα, επιμελή, χωρίς επαναστατικές τάσεις. Μπορεί να είναι λίγο εσωστρεφή και να μην έχουν πολλές παρέες, αλλά για κάποιους γονείς αυτό δεν είναι ανησυχητικό φαινόμενο. Παρά την επιφανειακή ηρεμία, όμως, τα ανορεξικά παιδιά βιώνουν μια εσωτερική τρικυμία την οποία εξωτερικεύουν, κάνοντας κακό στον εαυτό τους και πληγώνοντας ταυτοχρόνως τους οικείους τους» εξηγεί η κυρία Μπελιβανάκη και προσθέτει: «Εμείς στη μονάδα νοσηλείας αρχίζουμε να ελπίζουμε ότι η αγωγή είναι αποτελεσματική όταν πετύχουμε να εξωθήσουμε το παιδί σε μια έκρηξη θυμού, όταν το κάνουμε να εξωτερικεύσει τον συσσωρευμένο θυμό που κρύβει βαθιά μέσα του».
Το κύριο πρόσωπο προς το οποίο στρέφεται ο θυμός είναι συνήθως η μητέρα για την οποία συνυπάρχουν στο παιδί αισθήματα αγάπης, εξάρτησης, και έντονου ανταγωνισμού. Προκειμένου να αντιληφθεί κανείς πόσο κακό μπορεί να κάνει αυτός ο συσσωρευμένος θυμός, αρκεί να υπογραμμίσουμε πως κάποια από τα παιδιά που εισάγονται για νοσηλεία έχουν ήδη χάσει τόσο βάρος ώστε μαζί του έχουν απολέσει και τη διάθεσή τους για ζωή. Και δεν είναι μόνο η ψυχολογική υγεία που διαταράσσεται: η ασιτία επιδρά σε όλα τα συστήματα, το ενδοκρινικό, το γαστρεντερικό, το αναπνευστικό, το καρδιαγγειακό, το σκελετικό. Οσο για τη συχνότητα των περιπτώσεων που οδηγούνται σε αυτό το σημείο, σας διαβεβαιούμε πως δεν πρόκειται για εξαιρέσεις! Βλέπετε, ένα άλλο «χαρακτηριστικό» της νευρικής ανορεξίας είναι η άρνηση των γονέων να δεχθούν ότι το παιδί τους βιώνει ένα σοβαρό πρόβλημα καθώς κάτι τέτοιο τους εξαναγκάζει να έρθουν αντιμέτωποι με τη δική τους πιθανή αποτυχία ως γονέων. Αν στα παραπάνω προστεθεί και η άρνηση των εφήβων κυρίως ασθενών να συνεργαστούν και να οδηγηθούν στον γιατρό, η κατάσταση της υγείας των παιδιών που εισάγονται για νοσηλεία είναι ιδιαίτερα κλονισμένη.
Πρώτα το σώμα…
Το πρώτο πράγμα που γίνεται στη μονάδα νοσηλείας είναι να θεραπευτεί το σώμα των παιδιών και αυτό δεν είναι τυχαίο: «Αφενός πρέπει τα παιδιά να βγουν από τον θανάσιμο κίνδυνο τον οποίο διατρέχουν και αφετέρου πολλές από τις ψυχικές διαταραχές, π.χ. κατάθλιψη ή τάσεις αυτοκτονίας, που εμφανίζουν οφείλονται στην ασιτία. Ετσι, το πρώτο μέλημά μας είναι η αποκατάσταση της οργανικής σταθερότητας των παιδιών ενώ παράλληλα ασχολούμαστε με τον ψυχισμό τους» αναφέρει η κυρία Μπελιβανάκη.
Η αγωγή στην οποία υποβάλλονται τα παιδιά δεν είναι κατά βάση φαρμακευτική. Ομάδα ειδικών παιδοψυχιάτρων και παιδοψυχολόγων αναπτύσσει σχέση εμπιστοσύνης και ουσιαστικής επικοινωνίας με τα παιδιά, καθοδηγώντας τα να βρουν την έξοδο από τον λαβύρινθο στον οποίον έχουν εγκλωβιστεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ταυτόχρονη αγωγή για την οικογένεια (από άλλους ειδικούς, καθώς το παιδί πρέπει να γνωρίζει ότι η δική του σχέση με τον γιατρό δεν θα έχει παρεμβολές από το περιβάλλον του) βοηθά στην ταχύτερη βελτίωση της υγείας του παιδιού. Αν οι αριθμοί έχουν κάποια αξία, αρκεί να αναφέρουμε ότι υπήρξαν παιδιά που στη διάρκεια της πεντάμηνης θεραπείας τους ψήλωσαν πάνω από 10 πόντους! Με άλλα λόγια, αν και η θεραπεία είναι μακροχρόνια και πολλές φορές παρατηρούνται υποτροπές, το μήνυμα είναι αισιόδοξο: το παραμύθι της φανταστικής Αννας της εισαγωγής μας αλλά και κάθε αληθινής καθημερινής Αννας μπορεί να έχει αίσιο τέλος.
Το γράμμα της Μαριλένας
________________________________________
Και τρία μπιζέλια να φας, μπορεί να νιώσεις τύψεις. Λες και η αυτοκαταστροφή είναι σκοπός ιερός…
________________________________________
Φαγητό. Τι άραγε να σημαίνει; Και τι σχέση έχουμε εμείς με αυτό; Πώς το αντιμετωπίζουμε και πώς το χρησιμοποιούμε; Μεγάλη απορία που μόνο η καρδιά και το στομάχι μπορούν να λύσουν.
Εμένα προσωπικά το όνομά μου είναι Μαριλένα και θέλω να σας πω να μην κάνετε δίαιτα, όπως εγώ που έφτασα 30 κιλά. Δηλαδή, ζυγιζόμουν και ήμουν 42 κιλά και έλεγα τότε «θα είμαι καλά στα 38» και μετά στα 36, στα 32 και… ούτω καθ’ εξής.
– Συμφωνώ απόλυτα μαζί σου!
– Μα ποιος είσαι εσύ;
– Το καλό σου και υπερβολικά ταλαιπωρημένο στομαχάκι. Θυμάσαι που…
– Ασ’ το! Μην το πεις. Θυμάμαι τι έπαθες. Σιγά σιγά έφτασα να τρέφομαι μία φορά την ημέρα κι όλο και πιο λίγο.
Παλιά όλο μου έλεγαν «έχεις παχύνει και σταμάτα να τρως γλυκά». Και όλο πιο πολύ πληγωνόμουν και ύστερα άρχισα να πληγώνω εμένα. Μέσα και έξω. Πάλι καλά. Και για να είμαι ειλικρινής εμένα με πρόλαβαν. Αλλες μια ντομάτα τρώνε και αν..!
– Ασε που είχες γίνει… φάντασμα!
– Ποιος είσαι πάλι εσύ;
– Ο κρυστάλλινος καθρέφτης σου. Που με ρωτούσες, όπως η μητριά της Χιονάτης, «είμαι η ομορφότερη;» και εγώ απαντούσα «όχι». Αλλά δεν εννοούσα «χάσε κιλά» αλλά «πάρε».
– Αχ, ναι… θυμάμαι. Μου πέταγε ο θώρακας. Και οι ώμοι μου. Και κάτι πόδια σαν κλαράκια. Με το που έτρωγα (με το ζόρι) και ένιωθα τύψεις, ερχόμουν μετά και κοιταζόμουν σε εσένα μπας και είχα παχύνει… Ακου τώρα. Στο μεταξύ μου είχαν πεταχτεί τα μάτια κι όποιος με έβλεπε στον δρόμο γυρνούσε από την άλλη μήπως τον ρωτήσω πόσα κιλά είναι.
– Είχε πιαστεί η μέση μου.
– Ποιος είσαι πάλι εσύ;
– Το κρεβάτι σου. Που επειδή δεν είχες ενέργεια ξάπλωνες όλη μέρα πάνω μου.
– Ναι. Και αυτό το θυμάμαι. Σερνόμουν από τηλεόραση σε τηλεόραση. Και από καλοριφέρ σε καλοριφέρ γιατί κρύωνα πολύ. Τα ενδιαφέροντά μου μού είχαν πει αντίο.
– Μας είχες παραμελήσει… αρκετά.
– Α… θα τρελαθώ. Εσύ ποιος είσαι;
– Η γιαγιά σου που χθες με υποδέχθηκες τόσο γλυκά που ήρθα σπίτι. Καιρό είχα να νιώσω τόση χαρά!
– Ναι, γιαγιούλα μου. Το μόνο που με ένοιαζε ήταν οι θερμίδες… Σε αγαπώ πολύ. Αυτό να το θυμάσαι.
Οποιες λοιπόν έχετε τέτοια συμπτώματα… κατευθείαν στη μαμά. Πιστέψτε με, είναι η μόνη που μπορεί να βοηθήσει…
Μαριλένα
Στ´ τάξη, Αρσάκειο Ψυχικού
Μιλούν οι αριθμοί
* Από το 1986 ως το 2004 στην Πανεπιστημιακή Παιδοψυχιατρική Κλινική του Νοσοκομείου Παίδων «Αγία Σοφία» νοσηλεύτηκαν περίπου 50 παιδιά με νευρική ανορεξία.
* Η κλινική δεν μπορεί να νοσηλεύσει πάνω από 10 παιδιά με νευρική ανορεξία και η λίστα αναμονής είναι τεράστια. Υπολογίζεται ότι η νόσος αφορά το 10% ως 15% των παιδιών, εφηβικής και προεφηβικής ηλικίας που νοσηλεύονται στην κλινική.
* Ο ελάχιστος χρόνος νοσηλείας είναι τρεις μήνες, κατά μέσο όρο όμως τα παιδιά νοσηλεύονται για πέντε μήνες.
* Το 86% των παιδιών που έχει νοσηλευθεί ήταν κορίτσια.
* Κανένα από τα παιδιά που έχουν νοσηλευθεί δεν έχει πεθάνει. (Ναι! Πρόκειται για νόσο που σκοτώνει.)
Μητρικές συμβουλές
________________________________________
Το πρότυπο των ανορεξικών μοντέλων σίγουρα δεν αρκεί για την εκδήλωση της ασθένειας. Είναι όμως μια καλή αφορμή…
________________________________________
Να πώς συμπυκνώνεται η εμπειρία της ανώνυμης μητέρας που ζει τον γολγοθά της νευρικής ανορεξίας και ποιες είναι οι συμβουλές της σε γονείς, δασκάλους και σε όλους εμάς.
* Τίποτε δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον ποιοτικό χρόνο με το παιδί μας και την ουσιαστική επικοινωνία μαζί του. Η αγάπη μας για αυτό δεν αρκεί να εκφράζεται με την αγορά ενός ωραίου παιχνιδιού, αλλά με την αγκαλιά, το φιλί, το χάδι, την κουβέντα. Το ακριβό ιδιωτικό σχολείο, το πιάνο, οι ξένες γλώσσες και τα σπορ, όλες οι ασχολίες του που πρέπει να πληρωθούν δεν μπορούν να αποτελέσουν δικαιολογίες που μας κρατούν μακριά από το παιδί μας. Κανένα παιχνίδι, κανένα σχολείο, κανένα ρούχο δεν αρκούν για να υποκαταστήσουν το βασικό αγαθό της προσωπικής επικοινωνίας του παιδιού με τη μητέρα του. Οι γονείς θα πρέπει να έχουμε τα μάτια και τα αφτιά μας ανοιχτά για να αντιληφθούμε τα πρώτα σημάδια της καταιγίδας που έρχεται.
* Την πρώτη εβδομάδα μετά τις σχολικές διακοπές των Χριστουγέννων, όταν το παιδί επέστρεψε στο σχολείο, άρχισε πάλι να ελέγχει το φαγητό της έπειτα από μια περίοδο θεαματικής ανάκαμψης. Μιλήσαμε πολύ. Μου αποκάλυψε ότι όλες οι συμμαθήτριές της συμφωνούσαν ότι η Βικτόρια Μπέκαμ ήταν το πρότυπό τους. (Μπορεί να είναι λίγο αδύνατη, αλλά είναι τόσο συμπαθής!) Οι δάσκαλοι μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά στο να αλλάξουν αυτά τα πρότυπα.
* Η αντίδραση του παιδιού όταν πληροφορήθηκε ότι θα δει κάποιον ειδικό ήταν σπαρακτική. Τις δύο πρώτες φορές σύρθηκε στην κυριολεξία στο γραφείο του ψυχιάτρου. Από την τρίτη φορά και μετά, περίμενε με ανυπομονησία το ραντεβού του. Αν ως κοινωνία ήμαστε πιο ανοιχτοί στην ψυχική νόσο, όποια και αν είναι αυτή, ίσως τα πράγματα να ήταν ευκολότερα.
Το ΒΗΜΑ, 21/01/2007 , Σελ.: H02
Κωδικός άρθρου: B14970H021
ID: 283153
Κραυγές μέσα από τα σωθικά της κλειστοφοβικής πόλης
Δεν μπορώ να τους βλέπω κάθε μέρα να ζητιανεύουν δυο δεκάρες και σε έξι μήνες να φέρουν το προσωπείο ενός φρικτού θανάτου.
Δεν μπορώ να τους βλέπω ξυλιασμένους στις εισόδους των πολυκατοικιών μέσα στους εμετούς τους και στα κάτουρά τους κρατώντας ένα μπουκάλι νερό και μια ματωμένη σύριγγα.
Δεν μπορώ να τους βλέπω να τσακώνονται, φίλοι ή ζευγάρια, για το ποιος θα πάρει πρώτα τη δόση του μέσα σε μια αδυσώπητη βία.
Δεν θέλω να ξέρω πια πως οι νέοι καταφεύγουν στην πορνεία τσακισμένοι για να βγάλουν τη δόση τους.
Ξέρω πως ρημάζονται οικογένειες, κοινωνικά και οικονομικά, για να μπορέσουν να καλύψουν τη δόση του παιδιού τους.
Δεν μπορώ να αισθάνομαι φόβο στις υποβαθμισμένες περιοχές της άθλιας πόλης το βράδυ που με ακολουθούν οι σκιές τους και εναγωνίως επιταχύνω τον δρασκελισμό μου να βγω σε φωτισμένο δρόμο.
Δεν μπορώ να διαβάζω πως έκλεψαν τις οικονομίες μιας ή ενός συνταξιούχου ή το χαρτζιλίκι ενός κοριτσιού ή ενός νέου, καθώς αμέριμνα πήγαιναν σχολείο.
Η πόλη μου ποτέ άλλοτε δεν ήταν ζωσμένη από φόβο, απειλή, τιμωρία, αδιαφορία και μίσος.
Οι ιθύνοντες χριστιανοί της ευνομούμενης Πολιτείας μας γιατί μένουν απαθείς και απελπιστικά υποκριτές κλείνοντας τα αυτιά τους στις κραυγές αυτών των νέων, που είναι κραυγές μέσα από τα σωθικά της κλειστοφοβικής μας πόλης;
Μιλώ για τους τοξικομανείς που μέχρι τώρα δεν τους θεωρούμε ασθενείς και δεν τους χορηγούμε το φάρμακό τους, όπως κάνουμε με τους άλλους ασθενείς, που τους θεωρούμε απόβλητά μας και τους τσουβαλιάζουμε και τους ρίχνουμε στον καιάδα, που τους αφήνουμε απροστάτευτους στους εγκληματίες εμπόρους ναρκωτικών και ελεύθερους να εγκληματούν για τη δόση τους, που τους φυλακίζουμε και τους κρεμάμε ανάποδα, μέχρι να αποτοξινωθούν.
Γιατί δεν υιοθετούμε το ολλανδικό μοντέλο; Ποιους φοβόμαστε;
Η καθαρή κόκα είναι το κύριο ναρκωτικό των πλουσίων, αλλά εκεί ο νόμος δεν φτάνει, και της μεσαίας τάξης η νοθευμένη κόκα και το χασίσι. Όσο κατεβαίνουμε και φτάνουμε στη Β’ εκλογική Περιφέρεια Αθηνών, εκεί γίνεται ο χαμός. Κοκτέιλ με χάπια και αλκοόλ, νοθευμένη ηρωίνη, κόκα με γύψο, έκσταση και κρακ.
Στη Β’ Περιφέρεια Αθηνών η φτώχεια συναντιέται με το έγκλημα και το ναρκωτικό και την πορνεία. Η αδυσώπητη περιφρόνηση για τον άνθρωπο.
Η καταστολή δεν πετυχαίνει το παραμικρό, αντίθετα φανερώνει μια πολιτική εξουσία υποκριτικά χριστιανική, φοβισμένη και ανήμπορη.
Θέλω να πω, πως τα ναρκωτικά είναι θέμα κοινωνικό και πολιτικό, αλλά από τη στιγμή που δεν μπορούμε να προστατεύσουμε τα δάση, πώς θα καταφέρουμε να προστατεύσουμε τους ανήμπορους;
Ο νοών νοείτω.
Ποτέ άλλοτε η φύση του αττικού τοπίου δεν έχει νιώσει τόση περιφρόνηση και μοναξιά όσο στην εποχή μας από τη βαρβαρότητα και την αναισθησία που επιδεικνύουμε. Δεν μπορούμε να μιλάμε πια για αττικό τοπίο, αλλά για έργα. Τα τοπία έγιναν έργα, τα δάση έγιναν επαύλεις με κολυμβητικές δεξαμενές (διάβαζε πισίνες), οι κήποι κρεματόρια ζώων, τα άλση (διάβαζε πάρκα) χώροι συνάντησης τοξικομανών και εμπόρων ναρκωτικών, οι μικρές πλατείες χώροι στάθμευσης τροχοφόρων, οι μεγάλες πλατείες χώροι γραφείων επιχειρήσεων και εμπορίου. Έργα, έργα, έργα ατέλειωτα αφανίζουν ό,τι όμορφο και ικανό να αναπτύξει την ευαισθησία μας. Όπου και να κοιτάξουμε, πουθενά δεν ηρεμεί το βλέμμα μας, συνεχώς το αποστρέφουμε γιατί είναι τόση η ασχήμια, τόση η αρρώστια της φυλής, γι’ αυτό υπάρχει και το φαινόμενο της «υστερικής φυγής» στα νησιά και στα πέρα τοπία, για να ηρεμήσουμε τάχα αφήνοντας τις βρωμιές μας και την πλαστικούρα του πολιτισμού και τα σκουπίδια της ψυχής μας που μαζέψαμε στην άναρχη και αβίωτη πόλη.
Κανένας σύλλογος, κανένα συνδικάτο, καμιά ομοσπονδία, κανένα επιμελητήριο, κανένας πνευματικός πολίτης από τους τόσους που καμώνονται τους πνευματικούς, δεν διαμαρτύρεται.
Παρακολουθούμε όλοι μας, καθηγητές, γιατροί, συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφοι, αρχιτέκτονες, τα εγκλήματα που γίνονται στην τηλεόραση ή στις εφημερίδες και κουνάμε το κεφάλι μας κάνοντας τσι, τσι, τσι.
Εμείς οι Νεοέλληνες έχουμε ταλέντο να καταστρέφουμε χρησιμοποιώντας τη λέξη «αξιοποίηση», έτσι αξιοποιήσαμε το αρχιτεκτόνημα του Ζενέτου, το Φιξ που κολοβώθηκε από έναν μουσικό και από έναν αρχιτέκτονα.
Αν από το όποιο ειδικό μας βάρος (διάβαζε ταλέντο από το τάλαντο) απουσιάζουν ηθικές ή πνευματικές αξίες, σίγουρα μέσα στον χρόνο θα πάει στράφι, θα ξοδευτεί στην προσπάθειά μας να κατακτήσουμε την τεχνική του.
Ταλέντο και σκέτη τεχνική δεν σημαίνει τίποτα.
Άνθρωπος δίχως ηθική δεν είναι άτομο. * Δεν ενεργούμε πια με φρόνηση, με καλοσύνη, αλλά με εγωισμό και περιφρόνηση.
Δεν νιώθουμε και δεν κατανοούμε πια τη λιτότητα και τις αξίες της φύσης.
Έχουμε γεμίσει από ανθρώπους και αδειάσαμε από άτομα.
Συνεχώς εφευρίσκουμε πράγματα που με την επαύριον τα πετάμε δίχως να αναλογιζόμαστε πόσο χρήμα – χρόνο σπαταλήσαμε. Τσαλαβουτάμε μηχανιστικά και άσκεφτα σαν τις κότες εδώ και εκεί.
Σπατάλη, σπατάλη, σπατάλη. Είναι σίγουρο, η τεχνολογία δεν μας προστατεύει όπως άλλοτε μας προστάτευε η φύση, αντίθετα, καταστρατηγεί τα λίγα όρια που απέμειναν.
Ας αποδεχτούμε την ήττα μας.
Αυτό τουλάχιστον θα σημάνει αυτοσυνειδησία.
Δρόμοι
Στα επτά…
… θανάσιμα αμαρτήματα περιλαμβάνεται και αυτός. Μας συνοδεύει στον ύπνο και στον ξύπνιο μας και είναι παλιός όσο και ο κόσμος. Ο φθόνος. Αν δεν υπήρχε ο φθόνος του Διαβόλου, δεν θα υπήρχε ο θάνατος. Δεν είναι λίγα τα θύματά του. Εξαιτίας του, ο Κάιν έκανε τον πρώτο φόνο. Εξαιτίας του, οι Εβραίοι παρέδωσαν τον Χριστό στον Πιλάτο. Φθόνος θα πει να νιώθεις στενοχώρια ή δυστυχία μπροστά στην υπεροχή ή την ευτυχία του άλλου. Ο φθόνος έχει σχέση με τη διαβολή (Διά-βολος) και την πλεονεξία. Οι πατέρες της Εκκλησίας τον έβαζαν πρώτο ανάμεσα στα επτά θανάσιμα αμαρτήματα.
Ο φθόνος…
… ξεκινάει πρώτα από τα μάτια: βλέπεις κάτι με κακό μάτι – το «μάτι» που με το δίκιο της ξορκίζει η λαϊκή σοφία (ξέρει καλά τι κακό μπορεί να κάνει). Από όλα τα αμαρτήματα είναι το μοναδικό που φέρνει μονάχα δυστυχία και πόνο: στο καλό των άλλων, ο φθονερός βλέπει κακό για τον εαυτό του. Ο Αριστοτέλης παρατηρεί πως ο φθόνος έχει σχέση με πρόσωπα κοντινά. Γιατί μονάχα η σύγκριση μπορεί να σε κάνει να φθονήσεις κάποιον. Δεν μπορείς να φθονήσεις έναν που δεν ξέρεις. Ο φθόνος έχει σχέση και με τον θαυμασμό: για να φθονήσεις την υπεροχή του άλλου, πρέπει πρώτα να την αναγνωρίσεις. Στον Μάρκο Μπελπολίτι διαβάζουμε πως ο Μέγας Γρηγόριος ήταν εκείνος που έβαλε τον φθόνο πρώτο στον κατάλογο των παθών, όταν παρατήρησε πως αυτό το αρρωστημένο συναίσθημα απειλούσε ακόμη και την κοινότητα των μοναχών.
Πολλούς αιώνες…
… αργότερα, το 1905, ήρθε ο Φρόυντ και μίλησε για τον «φθόνο του πέους» που δεν έχουν τα κοριτσάκια. Τι γίνεται όμως με τον φθόνο που νιώθουν εκείνοι που έχουν; Τους τρώει άραγε η αγωνία μήπως ο άλλος «το έχει πιο μεγάλο»; Κατόπιν ήρθε η Μέλανι Κλάιν και συνέδεσε τον φθόνο με τον θάνατο. Ο φθόνος είναι μια εσωτερική δύναμη καταστρεπτική, από την οποία δεν υπάρχει σωτηρία. Ο φθονερός τίποτα δεν μπορεί να αγαπήσει – και φυσικά ούτε τον ίδιο του τον εαυτό. Αν αφαιρέσεις λοιπόν τον έρωτα, μένει ο θάνατος.
«Αυτό…
… το κάστρο που έκτισε για να ‘χει η Φύση, Απέναντι στο μίασμα και στο χέρι του πολέμου, Αυτή η ευτυχισμένη φύτρα ανθρώπων, αυτός ο κόσμος ο μικρός, Αυτό το πολύτιμο πετράδι στην ασημένια θάλασσα, Που όμοια με τοίχο το φυλάει ή με τάφρο γύρω από ένα σπίτι, Απέναντι στον φθόνο χωρών λιγότερο ευτυχισμένων». (Σαίξπηρ, «Ριχάρδος Β΄»). Ευφρανθείτε, λοιπόν, σαν ένα τέτοιο απόρθητο κάστρο που πάνω του σπάει και μαλακώνει ακόμη και το πιο άγριο κύμα, θωπεύστε με όλες τις χαρές σας την ψυχή σας και αφήστε στους άλλους τον φθόνο, αυτό το έλκος της ψυχής (Σωκράτης), να κατατρώγει τη δική τους.
Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Μιστριώτης ήταν πολύ ανήσυχος γύρω στα 1890. Δεν χωρούσε αμφιβολία, η πατρίς ετίθετο εν κινδύνω. Παράξενες ιδέες είχαν φωλιάσει στο μυαλό των ανθρώπων και απειλούσαν το έθνος, τη θρησκεία, τη γλώσσα. «Ο φοβερότατος των εχθρών της παρούσης εποχής του ημετέρου έθνους είναι ο υλισμός» σημείωνε προβληματισμένος. «Κάτι πρέπει να γίνει προκειμένου να σταματήσει αυτός ο κατήφορος» ψιθύρισε στον συνάδελφό του Γεώργιο Χατζιδάκι. Το 1901 με πρωτοβουλία του τελευταίου καθώς και άλλων καθηγητών του Πανεπιστημίου και κληρικών συγκροτήθηκε η «Εταιρεία υπέρ της των Πατρίων Αμύνης» για να σώσει τη θρησκεία και τη γλώσσα από τους επικίνδυνους πειραματισμούς πολιτικών και διανοουμένων που είχαν γίνει κοινωνοί των θεωριών της Δύσης. «… Πρέπει κατά του μολύσματος των κοσμοπολιτικών ιδεών… να κηρυχθή πόλεμος εκμηδενίσεως, και να περιλουστούν με καίουσαν άσφαλτον τα μικρόβια του αντιπατριωτισμού…» επεσήμαινε θορυβημένο το όργανο της Εταιρείας. Και όταν η Αναθεωρητική Βουλή του 1911 καταγίνονταν με την επεξεργασία του νέου Συντάγματος ο Μιστριώτης αποφάσισε να δράσει. Συγκρότησε την «Εταιρεία περί Εννόμου Αμύνης της Εθνικής Γλώσσης» και μαζί με μητροπολίτες, πολιτευτές και γυμνασιάρχες άρχισε να οργανώνει συλλαλητήρια. Υπό το βάρος των αντιδράσεων, η Βουλή καθιέρωσε την καθαρεύουσα ως επίσημη γλώσσα του κράτους αναστέλλοντας τις διαδικασίες εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων για περισσότερο από 60 χρόνια και εδραιώνοντας δύο στρατόπεδα που με τις ποικίλες πολιτικές και ιδεολογικές συνδηλώσεις τους έμελλε να διχάσουν την ελληνική κοινωνία επί μακρόν.
Οι αναλογίες των εννοιών
Τον καιρό εκείνο οι άνεμοι του εκσυγχρονισμού φυσούσαν στη χώρα. Οι «εκσυγχρονιστικές ιδεολογίες» όμως υποκίνησαν την ενστικτώδη αντίδραση και τον φόβο κοινωνικών ομάδων και στρωμάτων που είτε έχαναν παραδοσιακούς θυλάκους εξουσίας στους οποίους είχαν πρόσβαση είτε έβλεπαν τη θέση τους να μεταβάλλεται και βίωναν τις αλλαγές ως απειλές. Περισσότερο από τα πρόσωπα, τα συλλαλητήρια και τις φωνές, ήταν αφενός οι ίδιες οι ενδοαστικές συγκρούσεις και αφετέρου οι βιωμένες πλευρές της λαϊκής κοινωνικότητας και θρησκευτικότητας που συγκρότησαν ένα κοινό μέτωπο προβάλλοντας την «επινοημένη παράδοση» μιας εθνικής ταυτότητας απειλούμενης από Ευρωπαίους, ξένους, δυτικοσπουδαγμένους πολιτικούς και διανοουμένους, μη ορθοδόξους, άθεους.
Εναν αιώνα αργότερα μια νέα συζήτηση περί εθνικής ταυτότητας ανακινείται στο πλαίσιο των αντιπαραθέσεων για τις νέες αστυνομικές ταυτότητες, για τους μετανάστες-μαθητές που δικαιούνται ή δεν δικαιούνται να κρατούν την ελληνική σημαία, για τη δυναμική και τις συνέπειες της «ευρωπαϊκής ενοποίησης». Οι αναλογίες των εννοιών, των όρων και των επιχειρημάτων στις δύο συζητήσεις είναι εντυπωσιακές και επαναφέρουν στο προσκήνιο την προβληματική περί εκσυγχρονισμού. Ο ένας πόλος της αντιπαράθεσης συμμερίζεται και αναδιατυπώνει τις αγωνίες του Μιστριώτη και των συν αυτώ για την απώλεια της ιδιοσυστασίας του Ελληνισμού μπροστά στην κυριαρχία της «Δύσης» που από καταβολής κόσμου (ή έστω από καταβολής του σχίσματος των Εκκλησιών) επέβαλλε τους όρους της μέσα στον διεθνή συσχετισμό δυνάμεων. Για τον άλλο πόλο, οι εκσυγχρονιστικές ιδέες σκοντάφτουν για μία ακόμη φορά, έναν αιώνα μετά, στις αδράνειες της ελληνικής κοινωνίας και στις αντιδράσεις επίσημων και ανεπίσημων φορέων-εκφραστών παραδοσιακού λόγου και αντιλήψεων. Ο εκσυγχρονισμός απειλείται ξανά από τα καταλοιπικά στοιχεία της παραδοσιακής κοινωνίας. Είναι όμως η σημερινή μια «παραδοσιακή κοινωνία» ή έστω μια κοινωνία που οργανώνεται γύρω από καταλοιπικά στοιχεία; Στον εκσυγχρονιστικό λόγο υιοθετούνται συχνά σχήματα που αντλούν από το θεωρητικό οπλοστάσιο της δεκαετίας του 1970: κέντρο και περιφέρεια, παράδοση και νεωτερικότητα, η δυναμική των αλλαγών και οι αδράνειες του παραδοσιακού τρόπου κοινωνικής συγκρότησης. Δύο κρίσιμα στοιχεία όμως παραβλέπονται στην οργάνωση αυτής της προβληματικής:
«Αντιδραστικός μοντερνισμός»
Α. Δεν αποδίδεται η αναγκαία σημασία στην πολυμορφία των όρων «νεωτερικότητα» και «εκσυγχρονισμός» ακόμη και για κοινωνίες της Δύσης που επιμελώς τους ενσωμάτωσαν στον αυτοαναφορικό λόγο τους. Η συγκρότηση ιδεολογικών και πολιτισμικών μορφωμάτων στο πλαίσιο της συνάντησης του δυτικού με τον εξωδυτικό κόσμο ήδη από τον 18ο αιώνα παρουσιάζει μια εξαιρετική ποικιλία και ένα ευρύ πλαίσιο νοηματοδοτήσεων του «εκσυγχρονισμού». Επιπλέον στον ίδιο τον δυτικό κόσμο, τον κόσμο της νεωτερικότητας όπως αυτοπροβλήθηκε επί μακρόν, δεν υπάρχει νεωτερικότητα γενικώς ¬ εκτός ίσως από το επίπεδο της ρητορικής και του κανονιστικού λόγου. Η συζήτηση για τον «ιδιότυπο δρόμο» της Γερμανίας ήδη από τον 19ο αιώνα δεν αποκαλύπτει μόνο τις ρωγμές μιας αναγωγιστικής πρόσληψης του τι εστί παράδοση και εκσυγχρονισμός. Αναδεικνύει ότι μπορεί κάλλιστα να συγκροτηθεί ένας «αντιδραστικός μοντερνισμός» που προβάλλει ως απολύτως νόμιμη μια διαδικασία οικονομικοτεχνολογικού εκσυγχρονισμού με στρατηγικές και πολιτικές που πόρρω απέχουν από τις αρχές της φιλελεύθερης, δημοκρατικής πολιτείας. Αυτός ο αντιδραστικός μοντερνισμός που συγκροτήθηκε στην ίδια την καρδιά της Δύσης δεν νομιμοποίησε μόνο τις επιταγές του γερμανικού κράτους στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Αποτέλεσε μέσα από πολύπλοκες διαδικασίες «εννοιολογικής μετάφρασης» το πλαίσιο αναφοράς για τις αγωνίες του Μιστριώτη και πολλών άλλων στην Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα και ανασημασιοδοτείται με θεαματικούς τρόπους σήμερα από τους θιασώτες του δόγματος «Ελλάς – Ευρώπη – Ορθοδοξία». Επομένως το μείζον ζήτημα εδώ δεν έγκειται στη σύγκρουση παραδοσιακών και εκσυγχρονιστικών ιδεολογιών όσο στις υβριδικές, ιδιοτυπικές μορφές ορισμένων εκσυγχρονιστικών λόγων.
Νέοι ρόλοι
Β. Αν οι ιδιοτυπίες του εκσυγχρονισμού παρουσιάζουν ενδιαφέρον στις αναλύσεις για τον 19ο και τον 20ό αιώνα, οι νέες διαστάσεις του ζητήματος είναι μείζονος σημασίας για τον 21ο αιώνα. Διαδικασίες εκσυγχρονισμού βίωσαν οι περισσότερες κοινωνίες στη διάρκεια των δύο προηγούμενων αιώνων με τους όρους και τα όρια που το ζήτημα τέθηκε τότε. Οι συνθήκες όμως μέσα στις οποίες συγκροτούνται σήμερα νέα ιδεολογικά μορφώματα στον δυτικό κόσμο και έξω απ’ αυτόν (όσο έχει νόημα μια τέτοια διάκριση πια) παρουσιάζουν μια κοινότητα στοιχείων που δεν ανακλά αποκλειστικά λόγο και αντίλογο περί εκσυγχρονισμού αλλά πολύ περισσότερο αναζήτηση νέας πολιτικής επιχειρηματολογίας και νέων ταυτοτήτων, συχνά διά της νοσταλγικής επιστροφής στον χαμένο παράδεισο μιας παλαιάς συλλογικότητας. Οι παγκοσμιοποιούμενες οικονομίες, οι συνεχείς μετακινήσεις και ανασημασιοδοτήσεις πολιτισμικού και συμβολικού κεφαλαίου, οι μεταναστεύσεις και η ανάδειξη πολυεθνοτικών μητροπόλεων θέτουν νέα ζητήματα συλλογικού αυτοπροσδιορισμού αλλά και πολιτικού λόγου. Στην Αθήνα, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη, στο Βερολίνο, στη Μελβούρνη άνθρωποι, ομάδες, νέες συλλογικότητες αναζητούν τόσο πολιτισμικό στίγμα όσο και πολιτικούς ρόλους. Αυτές οι συναντήσεις και συνυπάρξεις δεν είναι εύκολες για όλους αλλά καθιστούν αναπόφευκτες τις ωσμώσεις. Συχνά η εύκολη απάντηση σε συλλογικές αγωνίες και φόβους έρχεται από έναν νέο λόγο περί αρραγών παραδόσεων και καθαρών εθνικών κοινοτήτων. Σε αυτό το σχήμα, το ερώτημα «με ποιους τρόπους θέλουμε να εκσυγχρονισθούμε;» που τίθεται στην Ελλάδα και αλλού είναι το παλιό μπουκάλι. Το καινούργιο κρασί όμως είναι ιδέες που έχουν τις ρίζες τους σε παλαιές συζητήσεις αλλά προσπαθούν, συνειδητά ή ασυνείδητα, να απαντήσουν σε καινούργια προβλήματα. Επομένως το ζήτημα δεν είναι αποκλειστικά ο εκσυγχρονισμός ή ο χαρακτήρας των «παραδοσιακών» κοινωνιών. Αφενός οι «παραδοσιακές» κοινωνίες έτσι κι αλλιώς έχουν σε πολλά αλλάξει και «εκσυγχρονισθεί» με τον έναν ή τον άλλο τρόπο και αφετέρου οι θεωρούμενες «εκσυγχρονισμένες» παρουσιάζουν πλέον στροφή σε παραδοσιακότητες (θρησκευτικές, εθνοτικές, πολιτικές) ξεχασμένες μέχρι πρότινος. Το ερώτημα που τίθεται καθημερινά έχει να κάνει με το τι θα είναι αυτός ο καινούργιος κόσμος και με ποιες ιδέες και αξίες θα θελήσουν οι άνθρωποι να τον διαχειρισθούν. *
* Η κυρία Εφη Γαζή διδάσκει Νεότερη Ιστορία στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑ
Το αβέβαιο-βέβαιο μέλλον
Εύχομαι, κάποια στιγμή η ανθρωπότητα να χαράξει τον δρόμο της
ουσιαστικής ελπίδας και έναν κόσμο ειρηνικό και παθιασμένο για πολιτισμό
και ηθική.
Ελπίδα και πολιτισμό με αρχή τον άνθρωπο, δίχως όρους και κούφιες έννοιες.
Να χαραχτεί ο δρόμος που θα τον διαβαίνει ο καθείς.
Να γινόταν να σταματούσε η ανθρωπότητα, έτσι στα ξαφνικά, να τρέχει για την κατάκτηση του μέλλοντος, καθώς όσο τρέχει να κατακτήσει το μέλλον, στην πραγματικότητα το μακραίνει.
Η τρεχάλα όλων μας το απομακρύνει και στο τέλος το χάνουμε από τα μάτια μας και τότε ανακαλύπτουμε πως βιώσαμε ένα κενό, πως βιώσαμε έναν παρόντα χρόνο απόγυμνο από παρελθόν.
Ας αφουγκραστούμε τι ψιθυρίζει από μόνο του το παρελθόν.
Ας σταματήσουμε να τρέχουμε πίσω από τις σκιές του μέλλοντος και ας το ακούσουμε, με όσες ψυχικές δυνάμεις μάς απέμειναν, καθώς ποιος μπορεί να μας πει για ποιο μέλλον τρέχουμε, ποιο μέλλον αναζητούμε.
Ας μπορούσαμε να κάναμε το αντίστροφο άλμα και να βρισκόμασταν μπροστά στις ανοιχτές πύλες του παρελθόντος και όχι πίσω από την ογκώδη και σκοτεινή ράχη του μέλλοντος.
Ποια κατάκτηση και ποιο κατακτημένο;
Μας χρειάζεται μια δεύτερη Αναγέννηση, άλλης μορφής Αναγέννηση ¬ όπου η επιστήμη και η τεχνολογία θα νοιάζονταν για την ουσία του ανθρώπου και το οργανωμένο κράτος να ήλεγχε την άναρχη οικονομία, όχι με νόμους, αλλά εν ονόματι του ήθους και του στοχασμού, πέρα από ιδεολογίες και πολιτικές και σκοπιμότητες κομμάτων.
Κοιτώ τη ράχη μου να ξεμακραίνει μέσα στον ορίζοντα του πανικόβλητου, νευρωτικού ανθρώπου.
Πλησιάζω τη ράχη μου και λέω στον εαυτό μου να σταματήσει να τρέχει, καθώς το νόημα βρίσκεται στις αξίες εκείνων που, σε κάποια στιγμή στη ζωής τους, σταμάτησαν και ταίριαξαν, όσο μπορούσαν, τις αξίες του παρελθόντος με την εντιμότητα και την ταπεινότητα της καρδιάς τους.
ΥΓ.: Τελικά, θα φτιάχνουμε παρτέρια και θα φυτεύουμε δενδρύλλια και παράλληλα θα καίμε απαλλοτριώνοντας τα δάση.
Θα επεκταθεί η πόλη και θα στρωθεί με τσιμέντο και κλιματιστικά το αττικό τοπίο, το οξυγόνο δεν να φτάνει στα πνευμόνια μας.
Κλέβουν τους μοναδικούς μας κήπους, τα δάση, τις πηγές μας, τα ρέματα.
Οι ρημαγμένοι όλα τα ρημάζουν.
Όσοι σέβονται το παρελθόν και δεν είναι οι αμνοί, που έχουν καρδιά ακόμα, αυτοί πρώτα θα πάνε του χαμού, καθώς, ως φαίνεται, δεν έχουν τη δύναμη να αντιμετωπίσουν την αμετροέπεια, την ύβρι και την παγερή αδιαφορία πολιτικών και εγκληματιών κατοίκων.
Τα μέτρα για τις ευπαθείς οικονομικά ομάδες του πληθυσμού που ανακοινώθηκαν την περασμένη Πέμπτη φέρνουν και πάλι στο προσκήνιο το ζήτημα της φτώχειας και πώς αυτή ορίζεται σήμερα. Βέβαια οι αριθμοί υπήρχαν πάντα ¬ αμείλικτοι ¬ να μας θυμίζουν ότι η φτώχεια, παρά την ευημερία, είναι εδώ: 300.000 ελληνικές οικογένειες που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, εκατοντάδες χιλιάδες άνεργοι οι οποίοι προσπαθούν να ξεφύγουν από τον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι αριθμοί όμως δεν τα λένε όλα και κυρίως δεν μας εξηγούν γιατί, όταν ο πλανήτης μας παράγει περισσότερο πλούτο από ποτέ, παράγει συγχρόνως και τόση εξαθλίωση• και γιατί οι κοινωνίες μας εκτρέφουν αθλιότητα, πολύ μεγαλύτερη και πιο ανυπόφορη από αυτήν που απλώς οι αριθμοί τεκμηριώνουν. Στα ερωτήματα αυτά επιχειρεί απαντήσεις το σημερινό αφιέρωμα.
Σύμφωνα με τη διατύπωση του αμερικανού ανθρωπολόγου Μάρσαλ Σάλινς, η μόνη μέχρι τώρα κοινωνία της αφθονίας, η μόνη δηλαδή ανθρώπινη κοινωνία που δεν γνώριζε τη φτώχεια, ήταν η νεολιθική. Δεν πρόκειται για απλό παραδοξολόγημα. Αν ορίσουμε τη φτώχεια ως μια κατάσταση όπου υπάρχουν μεγάλες παρεκκλίσεις ανάμεσα στις ανάγκες των ατόμων και στη δυνατότητά τους να τις ικανοποιούν, τότε είναι προφανές ότι οι κοινωνίες οι οποίες παράγουν μεν από κοινού λίγο αλλά αυτό που παράγουν τους φθάνει, δεν μπορεί να χαρακτηρισθούν φτωχές. Οι πρωτόγονοι που κυνηγούν μόνον τόσα θηράματα και μαζεύουν μόνον τόσους άγριους καρπούς όσο τους χρειάζεται για να χορτάσουν δεν είναι φτωχοί. Και γι’ αυτό ακριβώς αφού ασχοληθούν ελάχιστες ώρες για να εξασφαλίσουν τον επιούσιο, αφού δηλαδή τελειώσουν τη σύντομη αναγκαία «εργασία» τους, περνούν τον υπόλοιπο «ελεύθερο χρόνο» τους κατά το δοκούν. Ικανοποιώντας λοιπόν όλες τους τις ανάγκες ζουν ως «πλούσιοι».
Η φτώχεια είναι συνεπώς ιστορική κατηγορία. Η στέρηση, η επιβίωση κάτω από το ελάχιστο συντήρησης και η αθλιότητα είναι φαινόμενα και ερωτήματα που δεν είναι δυνατόν να τεθούν έξω από τις κοινωνίες που τα εκτρέφουν. Κάθε κοινωνία δημιουργεί τις δικές της ανάγκες, παράγει τα δικά της στερητικά σύνδρομα και ορίζει τα δικά της ηθικά και κοινωνικά κριτήρια γύρω από τα επιτρεπτά όρια της στέρησης. Και είναι σαφές ότι τα όρια αυτά καθορίζονται ανάμεσα στα άλλα από την έκταση της κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας αλλά και για τις κυρίαρχες παραστάσεις, για τα αίτια και τους μηχανισμούς που παράγουν, αναπαράγουν, διαιωνίζουν και επιτρέπουν την ανισότητα αυτή.
* Ανάπτυξη και εξαθλίωση
Ετσι, οι δικές μας ανεπτυγμένες κοινωνίες εμφανίζουν στο σημείο αυτό μια σειρά από γνωρίσματα που τις διαφοροποιούν από όλες τις προηγούμενες. Από τη μια μεριά η ισονομία και η ισοπολιτεία συνεπάγονται την άμεση συγκρισιμότητα όλων των ανθρώπων μεταξύ τους. Ολοι είναι ίσοι ενώπιον του νόμου αλλά και ενώπιον της φαντασιακής συγκρότησης των βιοτικών τους προοπτικών. Οι ελεύθεροι άνθρωποι έχουν ταυτόσημο δικαίωμα να διεκδικούν και να αποκτούν ίσοις όροις πρόσβαση σε όλες τις κοινωνικές αξίες. Και αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον με βάση τα ίδια αφετηριακά κριτήρια.
Από την άλλη μεριά είναι γεγονός ότι οι αξιωματικά πλέον δημοκρατικές κοινωνίες μας γίνονται ολοένα πιο πλούσιες, παράγουν ολοένα και περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες όλων των ειδών και απελευθερώνουν μέσω της πάγκοινης θέασης του πλούτου τα εξ ορισμού πλέον ακαθήλωτα φαντασιακά των ατόμων. Οι ανάγκες και οι στερήσεις είναι πολύ πιο ανυπόφορες όταν δεν είναι γενικές. Οσο πιο άνισες, πιο διαστρωματωμένες και πιο πολωμένες είναι οι κοινωνίες τόσο και διευρύνεται το εύρος των αναγκών που ο κάθε άνθρωπος δικαιούται να απαιτεί να ικανοποιήσει. Μέσα στον περιρρέοντα πλούτο λοιπόν η φτώχεια αναδεικνύεται στο ύψιστο κοινωνικό και ηθικό σκάνδαλο, στην πιο άμεση έκφραση των δυσαρμονιών και αθλιοτήτων της κοινωνίας μας. Πριν καν να μιλήσει κανείς για «κοινωνική δικαιοσύνη» και «κοινωνική επιείκεια» η πραγματικότητα και το θέαμα μιας αυξανόμενης φτώχειας η οποία γειτνιάζει με μιαν επίσης αυξανόμενη αφθονία είναι λοιπόν από κάθε άποψη αποκρουστικό και απαράδεκτο.
Ετσι δεν είναι τυχαίο ότι για πρώτη φορά οι κοινωνίες υποχρεώνονται να ορίσουν και να μετρήσουν τη φτώχεια. Ως «επιτρεπτά όρια της φτώχειας» (δίχως βέβαια να προσδιορίζεται το ηθικό ή λογικό κριτήριο του επιτρεπτού) ορίζονται τα ατομικά εισοδήματα που βρίσκονται κάτω από το ήμισυ του μέσου κατά κεφαλήν εισοδήματος μιας χώρας. Ακόμα λοιπόν και αν το ηθικό και ποιοτικό αυτό σκάνδαλο ορίζεται ποσοτικά, είναι γεγονός ότι ακόμα και έτσι το ζήτημα της φτώχειας μπαίνει στο επίκεντρο της δημοσιότητας. Κανείς πια δεν δικαιούται να μη βλέπει και να μη γνωρίζει. Οι κοινωνίες μας εκτρέφουν αθλιότητα, πολύ μεγαλύτερη και πιο ανυπόφορη από αυτήν που απλώς τεκμηριώνουν οι αριθμοί. Κάτι πρέπει να γίνει.
* Το χρέος του πλούτου
Πέρα λοιπόν από το ζήτημα της εκμετάλλευσης και του κοινωνικού αποκλεισμού, ανεξάρτητα από το ζήτημα της ολοένα και πιο άδικης κατανομής του πλούτου και άσχετα από το ζήτημα του αναλφαβητισμού και της ανεργίας, η απόλυτη στέρηση, η φτώχεια και η αθλιότητα είναι προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπισθούν αμέσως. Η κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα, η καθολική εκπαίδευση ακόμα και η πλήρης απασχόληση είναι ζητήματα που αναφέρονται στη θεμελιακή δομή της κοινωνίας. Και με αυτήν την έννοια εντάσσονται στο πλαίσιο ενός πολιτικού και οικονομικού προγραμματισμού, ο οποίος πάντα ιεραρχεί και διαπραγματεύεται. Η αθλιότητα όμως δεν μπορεί να περιμένει. Οι σημερινοί φτωχοί δεν είναι απλώς στερημένοι. Βρίσκονται αποκλεισμένοι από τον κόσμο που τους περιβάλλει, αιχμάλωτοι ενός αξεπέραστου περιθωρίου, ακυρωμένοι ως προς τις θεμελιώδεις λειτουργίες τους ως ελεύθερων ανθρώπων. Η επιβίωση και ενίσχυσή τους δεν είναι λοιπόν καν αντικείμενο μιας «κοινωνικής πολιτικής», η οποία όλο και πιο πολύ εμφανίζεται υποχρεωμένη να συνυπολογίζει μια σειρά από συγκρουόμενες παραμέτρους και αντιτιθέμενα συμφέροντα. Η προστασία των φτωχών από την απόλυτη εξαθλίωση βρίσκεται πριν από την ιεράρχηση των συλλογικών αναγκών, πριν από την κοινωνική ευαισθησία και πριν από τις οποιεσδήποτε άλλες επιλογές. Ασχέτως λοιπόν από το ερώτημα για τα αίτια της φτώχειας, ανεξάρτητα από το κατά πόσον το φαινόμενο αυτό είναι δυνατόν να εξαλειφθεί στο πλαίσιο των καπιταλιστικών κοινωνιών και πέρα από τα μέτρα που είναι δυνατόν να ληφθούν έτσι ώστε να μειωθεί ο αριθμός των εξαθλιωμένων, η συνύπαρξη του τερατώδους πλούτου με την απόλυτη και αυξανόμενη αθλιότητα είναι απολύτως απαράδεκτη. Καμία μελλοντική προσδοκία δεν δικαιώνει την ανοχή ενός φρικαλέου παρόντος. Οσες κοινωνίες είναι έστω και στοιχειωδώς ανεπτυγμένες δεν είναι δυνατόν να ανέχονται την εξαθλίωση των κοινωνιών. Πριν καν να περιφρονήσει ή να φοβηθεί τη φτώχεια, ο πλούτος οφείλει να την ντρέπεται. Και να δρα αναλόγως.
Ο κ. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς είναι καθηγητής της Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το ΒΗΜΑ, 08/04/2001 , Σελ.: B57
Θ. Π. ΛΙΑΝΟΣ
Ο Αρίστιππος ο Κυρηναίος (περίπου 430-350 π.Χ.) κάποτε παρήγγειλε να αγοραστεί μια πέρδικα αντί 50 δραχμών. Κάποιος προφανώς φτωχός τον κατηγόρησε γι’ αυτό και ο Αρίστιππος τον ρώτησε: «Εσύ δεν θα την αγόραζες για έναν οβολό;». Εκείνος είπε ναι και ο Αρίστιππος του είπε: «Τόσο αξίζουν για μένα οι 50 δραχμές». Αν λάβουμε υπόψη ότι ο οβολός ήταν σε αξία ίσος προς το ένα έκτο της αττικής δραχμής, το περιστατικό αυτό, ανεξαρτήτως των προθέσεων του Αριστίππου, δραματοποιεί τη διαφορά πλούτου όπως εκφράζεται στις καταναλωτικές δαπάνες. Ο σχετικά πλούσιος Αρίστιππος είναι πρόθυμος να πληρώσει τριακόσιες φορές περισσότερα χρήματα για την απόκτηση ενός αγαθού απ’ ό,τι κάποιος σχετικά φτωχός.
Η φτώχεια ως αυτοτελές αντικείμενο ανάλυσης και κοινωνικής πολιτικής είναι σχετικά πρόσφατο. Εμφανίστηκε στην ημερήσια διάταξη των πολιτικών κομμάτων και στις δημόσιες συζητήσεις μετά τη δημοσίευση, το 1963, του βιβλίου του σοσιαλιστή Μάικλ Χάρινγκτον «Η άλλη Αμερική» με υπότιτλο «Φτώχεια στις Ηνωμένες Πολιτείες». Σε προηγούμενες εποχές το ενδιαφέρον στρεφόταν κυρίως προς το γενικότερο ζήτημα της διανομής του εισοδήματος, τμήμα της οποίας αντιστοιχεί στις ομάδες πολιτών που ζουν μέσα στη φτώχεια. Στις μέρες μας το ενδιαφέρον και οι συζητήσεις για τη φτώχεια ταυτίζονται με αυτό που κάπως αόριστα και χαλαρά ονομάζεται «κοινωνία των δύο τρίτων», δηλαδή την προσπάθεια αποφυγής της δημιουργίας μιας κοινωνίας στην οποία τα δύο τρίτα του πληθυσμού μπορούν να ακολουθήσουν τους ρυθμούς της σύγχρονης οικονομίας και να προοδεύσουν οικονομικά και κοινωνικά, ενώ το ένα τρίτο αδυνατεί και μένει πίσω καταδικασμένο από τους οικονομικούς μηχανισμούς σε φτώχεια και αποκλεισμό.
* Η διανομή του εισοδήματος
Ο ορισμός και η μέτρηση της φτώχειας δεν είναι εύκολη υπόθεση. Το επίπεδο φτώχειας μπορεί να ορισθεί ως απόλυτο μέγεθος και ως σχετικό. Αν θέλουμε να μετρήσουμε τη φτώχεια ως απόλυτο μέγεθος, μπορούμε να πούμε ότι φτωχός είναι όποιος έχει, π.χ., μηνιαίο εισόδημα κάτω των 200.000 δραχμών. Με αυτόν τον τρόπο σύρουμε τη γραμμή της φτώχειας στο εισόδημα των 200.000 δραχμών. Οσοι είναι κάτω από αυτή τη γραμμή χαρακτηρίζονται φτωχοί. Το ερώτημα βέβαια είναι τα κριτήρια επιλογής του ποσού. Ενα κριτήριο μπορεί να είναι το ποσό που απαιτείται για την αγορά των απαραίτητων μέσων συντήρησης, δηλαδή τροφής, ένδυσης, κατοικίας, ψυχαγωγίας κτλ., όπως αυτά προσδιορίζονται από φυσικούς, ιστορικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Ενα άλλο κριτήριο μπορεί να είναι το εισόδημα μιας χρονικής περιόδου που χρησιμεύει ως βάση σύγκρισης.
Αν θέλουμε να μετρήσουμε τη φτώχεια ως σχετικό μέγεθος, τότε πρέπει να λάβουμε υπόψη ολόκληρη τη διανομή του εισοδήματος. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να εξετάσουμε το ύψος των εισοδημάτων όλων των ατόμων και να βρούμε εκείνη τη σχέση εισοδήματος που κατά την κρίση μας αντιστοιχεί στο επίπεδο φτώχειας. Το εισόδημα που συνήθως θεωρείται επίπεδο φτώχειας είναι εκείνο που είναι ίσο με το ήμισυ του μέσου όρου όλων των εισοδημάτων. Αν, π.χ., το μέσο μηνιαίο εισόδημα στην Ελλάδα είναι 350.000 δραχμές, όποιος έχει λιγότερο από το μισό, δηλαδή κάτω των 175.000 δραχμών, θεωρείται φτωχός. Ο ορισμός αυτός είναι φυσικά αυθαίρετος, αλλά είναι σαφής ως προς την έκταση της φτώχειας. Θα μπορούσε κανείς να σύρει τη γραμμή της φτώχειας όχι στο ήμισυ του μέσου όρου αλλά στο ένα τρίτο ή στα δύο τρίτα. Εκείνο που έχει σημασία είναι ο ορισμός να μην αλλάζει από χρόνο σε χρόνο, διότι τότε δεν μπορούν να γίνουν διαχρονικές συγκρίσεις της έκτασης της φτώχειας.
* Η κατανόηση των μηχανισμών
Θεωρητικά είναι δυνατόν να φανταστούμε οικονομίες με τέτοια διανομή εισοδήματος στις οποίες να μην υπάρχει φτώχεια. Στην πραγματικότητα όμως φτώχεια με την απόλυτη και με τη σχετική έννοια του όρου υπάρχει σε όλες τις χώρες του κόσμου. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι εφόσον τα εισοδήματα διαφέρουν θα υπάρχουν κατ’ ανάγκη ορισμένοι σχετικά φτωχοί (σε σχέση δηλαδή με αυτούς που έχουν υψηλά εισοδήματα). Το εκπληκτικό όμως είναι ότι υπάρχουν μεγάλες ομάδες που ζουν κάτω από το όριο αξιοπρεπούς διαβίωσης ακόμη και στις πιο πλούσιες χώρες. Είναι γνωστό ότι στις ΗΠΑ υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες άστεγοι που ζουν κάτω από πολύ άσχημες συνθήκες. Στη Μεγάλη Βρετανία το 19% του πληθυσμού ζει με εισόδημα κάτω της γραμμής φτώχειας, στη Γαλλία το 14%, στην Πορτογαλία το 17% και στην Ελλάδα επίσης το 17%.
Ανέφερα πιο πάνω ότι ο ορισμός και η μέτρηση της φτώχειας είναι δύσκολα ζητήματα. Ακόμη δυσκολότερο είναι η κατανόηση των μηχανισμών που δημιουργούν τη φτώχεια και ακόμη πιο δύσκολη η άσκηση πολιτικής, και όχι μόνο οικονομικής, για τη μείωση και την εξαφάνισή της, αν κάτι τέτοιο είναι εφικτό.
Ο κ. Θεόδωρος Π. Λιανός είναι καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το ΒΗΜΑ, 08/04/2001
________________________________________
Λεπτομέρεια από το έργο του Ανρί Ματίς Η ευτυχία της ζωής, 1954
________________________________________
Η περίπτωση που προαναφέραμε συγκεκριμενοποιεί το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης. Είχε αυτός ο άνδρας ελεύθερη βούληση; Ηταν υπεύθυνος για τη συμπεριφορά του; Μπορεί ένας όγκος να ιδιοποιηθεί την ελεύθερη βούληση κάποιου;
Με τον όγκο είχε ισχυρές αλλά ατυπικές επιθυμίες: δεν ήταν ο εαυτός του. Παρ’ όλα αυτά η υπόθεση μας θυμίζει ότι οι περισσότεροι ενήλικοι έχουν επίσης ισχυρές, αλλά τυπικές, σεξουαλικές επιθυμίες – επιθυμίες οι οποίες είναι μερικές φορές πιο ισχυρές από την ανάγκη για φαγητό ή τον φόβο του πόνου. Οι σεξουαλικές αυτές επιθυμίες ρυθμίζονται από ορμόνες οι οποίες ενεργούν σε νευρώνες στο διάφραγμα και στις συνδεδεμένες περιοχές του εγκεφάλου. Σε τι διαφέρουν λοιπόν οι φυσιολογικοί άνθρωποι από τον άνδρα της Βιρτζίνια όσον αφορά την ελεύθερη βούληση;
Η νευροεπιστήμη και η συμπεριφορική βιολογία γενικότερα αποκαλύπτουν βαθμιαία τους μηχανισμούς που μας κάνουν αυτό που είμαστε: πώς παίρνουμε αποφάσεις και ελέγχουμε τις ορμές μας, πώς τα γονίδιά μας διαμορφώνουν τις κοινωνικές επιθυμίες μας και πώς το σύστημα ανταμοιβής μας προσαρμόζεται ώστε να αντιδρά σε ικανοποιητικές εμπειρίες. Ξέρουμε, για παράδειγμα, ότι ο σύνδεσμος μητέρας – απογόνου στα θηλαστικά ρυθμίζεται από το πεπτίδιο της οξυτοκίνης, το οποίο απελευθερώνεται στον εγκέφαλο της μητέρας και του παιδιού κατά τη διάρκεια του θηλασμού και της ανταλλαγής χαδιών. Η οξυτοκίνη προσδένεται στους νευρώνες και τα μονοπάτια της ανταμοιβής καταγράφουν και ενισχύουν την αντίδραση. Η αφοσίωση των θηλυκών στον σύντροφό τους ρυθμίζεται επίσης από την οξυτοκίνη και των αρσενικών από ένα παρόμοιο πεπτίδιο, τη βασοπρεσίνη. Στα θηλαστικά εκτός από τον άνθρωπο η πυκνότητα των περιοχών πρόσδεσης των πεπτιδίων στον εγκέφαλο προλέγει αν το είδος είναι μονογαμικό ή πολυγαμικό. Οι αρσενικοί μίκρωτες των αγρών, οι οποίοι έχουν πολλές περιοχές πρόσδεσης της βασοπρεσίνης στον εγκέφαλό τους, είναι μονογαμικοί, ενώ οι μίκρωτες των δασών, οι οποίοι έχουν λίγες, είναι πολυγαμικοί. Τι καθορίζει την πυκνότητα των περιοχών πρόσδεσης; Τα γονίδια. Αναγνωρίζοντας τις επιδράσεις της πολιτισμικής πολυπλοκότητας, κάτι παρόμοιο ισχύει μάλλον και για τους ανθρώπους.
Καθώς η νευροεπιστήμη αποκαλύπτει αυτούς και άλλους μηχανισμούς που ρυθμίζουν τις επιλογές και την κοινωνική μας συμπεριφορά, δεν μπορούμε να μην αναρωτηθούμε αν κανείς μας πραγματικά επιλέγει κάτι (βλ. και το «Είναι το Σύμπαν ντετερμινιστικό;»). Ο βαθύς προβληματισμός γύρω από την υπευθυνότητα είναι αναπόφευκτος, στο πλαίσιο όχι μόνο της Ποινικής Δικαιοσύνης αλλά και των καθημερινών συναλλαγών της ζωής. Πιστεύω ότι η έννοια της ελεύθερης βούλησης, έτσι όπως την αντιλαμβανόμαστε παραδοσιακά, χρήζει εκσυγχρονισμού. Επειδή δε πρόκειται για μια έννοια ιδιαίτερα σημαντική για την κοινωνία, κάθε εκσυγχρονισμός που θα την κάνει να συμφωνεί με όσα γνωρίζουμε για το νευρικό σύστημα πρέπει επίσης να αντανακλά και την κοινωνική ανάγκη μας για μια λειτουργική έννοια της υπευθυνότητας.
Σκεφθείτε τι εννοούμε με τον όρο «ελεύθερη βούληση». Οπως συμβαίνει με όλες τις έννοιες, μαθαίνουμε το νόημά της από παραδείγματα. Μαθαίνουμε τι να θεωρούμε δίκαιο, κακόβουλο ή εκούσιο από ξεκάθαρα παραδείγματα ανθρώπων που κάνουν πράγματα τα οποία είναι δίκαια, κακόβουλα ή εκούσια. Κατά συνέπεια, τείνουμε να συμφωνούμε ότι η επιλογή του Τσάμπερλεν για κατευνασμό του Χίτλερ ήταν μια ελεύθερη, παρ’ ότι μη σοφή, επιλογή. Το αντίβαρο δίδεται με αντίθετες περιπτώσεις-πράξεις που εμφανώς δεν έχουν επιλεγεί ελεύθερα: ένας άνδρας που ονειρεύεται ότι στραγγαλίζει τη σύζυγό του, ένα νήπιο που βρέχει το παντελόνι του, το ξάφνιασμά μας όταν ακούμε μια βροντή, μια διά της βίας ομολογία. Από τέτοιου είδους πρωτότυπα οι εγκέφαλοι κατορθώνουν να εξάγουν ένα αρκετά κοινό νόημα ώστε να μπορούμε να μιλάμε για την ελεύθερη βούληση σε ένα ανεκτά καλό επίπεδο.
Εκτός από τις πρωτότυπες περιπτώσεις υπάρχουν και υποκείμενες περιπτώσεις οι οποίες χαρακτηρίζονται από αμφισημία, βασανιστική πολυπλοκότητα και πολιτισμικές διαφορές. Εδώ η υπόσταση κάθε πράξης – ελεύθερα επιλεγμένη ή μη – δεν έχει ξεκάθαρη απάντηση, και τέτοιες περιπτώσεις φθάνουν συχνά στα δικαστήρια. Η Αντρεα Γέιτς, μητέρα από το Τέξας η οποία έπνιξε τα πέντε παιδιά της στην μπανιέρα, ήταν αδιαμφισβήτητα ψυχωσική, παρ’ ότι οι πράξεις της ήταν μεθοδικές και αποφασιστικές, αντίθετα με τις σπασμωδικές κινήσεις κάποιου ο οποίος υφίσταται μια επιληπτική κρίση. Καταλάβαινε ότι οι πράξεις της ήταν παράνομες και τηλεφώνησε στην Αστυνομία για να το πει. Τέτοιου είδους περιπτώσεις, οι οποίες βρίσκονται έξω από τον κοινό πνευματικό μας ορίζοντα, διχάζουν την κοινή γνώμη. Με τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε σήμερα την ελεύθερη βούληση ίσως να μην υπάρχει σωστή απάντηση σχετικά με το αν την άσκησε ή όχι.
Μια αυστηρή φιλοσοφική παράδοση υποστηρίζει ότι καμία επιλογή δεν είναι ελεύθερη, εκτός αν είναι αναίτια – αν δηλαδή η «θέληση» ασκείται ανεξάρτητα από κάθε αιτιώδη επιρροή, σε ένα αιτιώδες κενό. Με κάποιον ανεξήγητο τρόπο η θέληση – κάτι το οποίο υποτίθεται ότι βρίσκεται μακριά από τη βασιζόμενη στον εγκέφαλο αιτιότητα – κάνει μια αβίαστη επιλογή. Το πρόβλημα είναι ότι οι επιλογές γίνονται από εγκεφάλους και οι εγκέφαλοι λειτουργούν αιτιωδώς• περνούν δηλαδή από τη μία κατάσταση στην άλλη ως αποτέλεσμα προγενέστερων συνθηκών. Επιπλέον, παρ’ ότι οι εγκέφαλοι παίρνουν αποφάσεις, δεν υπάρχει διακεκριμένη εγκεφαλική δομή ή δίκτυο νευρώνων το οποίο να χαρακτηρίζεται ως «θέληση», ούτε επίσης μια δομή νευρώνων η οποία να λειτουργεί σε αιτιώδες κενό. Το αναπόφευκτο συμπέρασμα είναι ότι μια φιλοσοφία αφιερωμένη στην αναίτια επιλογή είναι εξίσου εξωπραγματική όσο μια φιλοσοφία αφιερωμένη σε μια επίπεδη Γη.
Για να αρχίσουμε να εκσυγχρονίζουμε τις ιδέες μας για την ελεύθερη βούληση προτείνω κατ’ αρχήν να μετατοπίσουμε τη συζήτηση από την παράξενη μεταφυσική του αιτιώδους κενού στη νευροβιολογία του αυτοελέγχου. Η φύση του αυτοελέγχου και οι τρόποι με τους οποίους αυτός μπορεί να υποχωρήσει ίσως αποτελούν μια περισσότερο γόνιμη οδό για να κατανοήσουμε περιπτώσεις όπως αυτή του άνδρα από τη Βιρτζίνια και της Αντρεα Γέιτς απ’ ό,τι το να προσπαθήσουμε να επιβάλουμε το ζήτημα της «ελεύθερης ή μη επιλογής».
Ο αυτοέλεγχος μπορεί να έχει πολλούς βαθμούς, αποχρώσεις και είδη. Εχουμε ελάχιστο άμεσο έλεγχο σε αυτόνομες λειτουργίες όπως η αρτηριακή πίεση, ο παλμός της καρδιάς και η πέψη, αλλά απείρως μεγαλύτερο έλεγχο στη συμπεριφορά που οργανώνεται από τον φλοιό του εγκεφάλου. Ο αυτοέλεγχος ρυθμίζεται από μονοπάτια στον προμετωπιαίο φλοιό, τα οποία διαμορφώνονται από δομές που ρυθμίζουν τις συγκινήσεις και τις ορμές, και ωριμάζει με την ανάπτυξη του οργανισμού. Το άτομο μαθαίνει να καταστέλλει τις ορμές της αυτοματαίωσης, όπως το να δαγκώνει τη μητέρα αντί να θηλάζει, να πιάνει ένα κάρβουνο όταν είναι αναμμένο ή να μαζεύει μέλι όταν οι μέλισσες είναι εχθρικές. Οποιος καεί στον χυλό φυσάει και το γιαούρτι. Πολλές πλευρές του αυτοελέγχου γίνονται αυτόματες με τον ίδιο τρόπο που παγιώνονται οι συνήθειες, και έτσι ένα νήπιο είναι λιγότερο πιθανό να έχει βρεγμένο παντελόνι έξι μήνες μετά τη σχετική εκπαίδευση παρά ύστερα από μία εβδομάδα.
Αντίθετα με την ελεύθερη βούληση, ο αυτοέλεγχος είναι μια έννοια την οποία μπορούμε – και αυτό είναι χρήσιμο – να εφαρμόσουμε σε άλλα ζώα. Αυτό οφείλεται στην τεράστια ομοιότητα που έχουν οι εγκεφαλικές δομές σε όλα τα θηλαστικά. Το γεγονός ότι έχουμε μεγαλύτερο προμετωπιαίο φλοιό μάλλον σημαίνει ότι έχουμε περισσότερους νευρώνες που μας επιτρέπουν να ασκούμε μεγαλύτερο αυτοέλεγχο από αυτόν που επιδεικνύουν οι μπαμπουίνοι ή οι χιμπαντζήδες. Μέσω της εκπαίδευσης ο σκύλος μου έχει μάθει να κάθεται ήσυχος όταν ο σκίουρος της περιοχής χτυπάει το τζάμι ζητώντας φιστίκια, ένας πεινασμένος χιμπαντζής θα απλώσει το χέρι του να πάρει μια μπανάνα μόνον όταν ξέρει ότι ο αρχηγός της ομάδας δεν μπορεί να τον δει, αλλά θα καταστείλει την επιθυμία σε κάθε άλλη περίπτωση. Ο Οδυσσέας δέθηκε στο κατάρτι του πλοίου του για να αποφύγει τις Σειρήνες και οι πίθηκοι δεν θα ακολουθήσουν μια σύντομη οδό προκειμένου να αποφύγουν έναν πειρασμό που γνωρίζουν ότι θα τους βάλει σε μπελάδες. Ο προμετωπιαίος φλοιός χρησιμοποιεί τη γνώση για τον ενστικτώδη έλεγχο.
________________________________________
Ανρί Ματίς Η ευτυχία της ζωής, 1954
________________________________________
Ο αυτοέλεγχος μας επιτρέπει επίσης να κατανοούμε δύσκολες καταστάσεις στις οποίες η ελεύθερη βούληση δεν μας βοηθά. Ο αυτοέλεγχος μπορεί να είναι μειωμένος σε ανθρώπους με τραύματα ή όγκους στον εγκέφαλο. Είναι επίσης μειωμένος κατά τη διάρκεια μιας επιληπτικής κρίσης, κατά τη μέθη ή υπό την επήρεια νάρκωσης. Αλλα είδη συνδρόμων που μπορεί να εξασθενίσουν τον αυτοέλεγχο είναι η ιδιοψυχαναγκαστική διαταραχή, στην οποία ο ασθενής δεν μπορεί να αντισταθεί στο να επαναλαμβάνει αιωνίως κάποια πράξη που έχει κόστος για αυτόν, όπως το πλύσιμο των χεριών, και η σοβαρή μορφή του συνδρόμου του Τουρέτ, όπου το άτομο είναι σχεδόν αδύνατον να καταπνίξει συγκεκριμένες κινήσεις τικ.
Πώς επιτυγχάνουν τα δίκτυα των νευρώνων τα αποτελέσματα τα οποία αποκαλούμε αυτοέλεγχο και τι είναι διαφορετικό στον εγκέφαλο όταν οι λειτουργίες του αυτοελέγχου είναι μειωμένες; Παρ’ ότι ελάχιστα είναι ως τώρα γνωστά για την ακριβή φύση αυτών των μηχανισμών, κάποιες πληροφορίες από πειράματα έχουν αρχίσει να έρχονται από πολλές κατευθύνσεις: από τις ιδιότητες των νευρώνων που είναι ευαίσθητοι στην ανταμοιβή και στην τιμωρία, από τον τρόπο πρόκλησης των αντιδράσεων στον φόβο από τους νευρώνες στην αμυγδαλή και από τα προφίλ της αντίδρασης των νευρώνων της «απόφασης» σε περιοχές του βρεγματικού φλοιού όταν το ζώο κάνει μια επιλογή αφού συσσωρεύσει στοιχεία. Οι πιο ριψοκίνδυνες αλλά περισσότερο επωφελείς διερευνητικές αποφάσεις μάλλον εξαρτώνται έντονα από τον προμετωπιαίο πόλο του φλοιού, ενώ οι πιο ασφαλείς αλλά λιγότερο επωφελείς αποφάσεις εξαρτώνται περισσότερο από τις μεσοκοιλιακές προμετωπιαίες περιοχές. Αυτού του είδους οι ανακαλύψεις υπόσχονται ότι κάποτε θα κατανοήσουμε, τουλάχιστον σε γενικές γραμμές, το νευροβιολογικό προφίλ ενός εγκεφάλου με φυσιολογικά επίπεδα ελέγχου και τις διαφορές του από έναν εγκέφαλο ο οποίος έχει μειωμένο έλεγχο.
Τι είναι όμως το «αυτό» στον αυτοέλεγχο; Τι είμαι εγώ; Στην ουσία ο εαυτός είναι μια κατασκευή του εγκεφάλου, ένα πραγματικό αλλά εξαρτώμενο από τον εγκέφαλο οργανωτικό δίκτυο για την παρακολούθηση των καταστάσεων του οργανισμού, τη θέση προτεραιοτήτων και, μέσα στον ίδιο τον εγκέφαλο, τον διαχωρισμό ανάμεσα στον εσωτερικό κόσμο και τον έξω κόσμο. Στη λειτουργικότητά του, είναι περίπου σαν ένα πρόγραμμα γενικής χρήσης στον ηλεκτρονικό υπολογιστή μας, μόνο που έχει εξελιχθεί ώστε να αναπτύσσεται.
Οι σύνθετοι εγκέφαλοι είναι ικανοί σε τέτοια πράγματα – στη δημιουργία υψηλού επιπέδου νευρωνικών προτύπων για την κατανόηση του κόσμου. Μας λείπει μια λέξη η οποία να περιγράφει αυτή τη λειτουργία, τα περιστατικά όμως αφθονούν. Ενα απλούστερο παράδειγμα είναι η φυσιολογική τρισδιάστατη οπτική αντίληψή μας. Εδώ ένα δίκτυο νευρώνων στον οπτικό φλοιό συγκρίνει τα πλευρικά, δισδιάστατα δεδομένα που λαμβάνει από το κάθε μάτι. Η σύγκριση χρησιμοποιείται για τη δημιουργία της εικόνας ενός τρισδιάστατου κόσμου. Ετσι κυριολεκτικά βλέπουμε – και όχι απλώς συνάγουμε – πραγματικό βάθος.
Ο εγκέφαλος κατασκευάζει μια σειρά από νευροεργαλεία κατανόησης του κόσμου: ένα είναι το μέλλον, ένα είναι το παρελθόν και ένα είναι ο εαυτός. Σημαίνει αυτό ότι ο εαυτός μου δεν είναι πραγματικός; Αντιθέτως, είναι τόσο πραγματικός όσο και ο τρισδιάστατος κόσμος που βλέπουμε, ή το μέλλον για το οποίο προετοιμαζόμαστε ή το παρελθόν το οποίο θυμόμαστε. Είναι ένα εργαλείο συντονισμένο, σε διαφορετικούς βαθμούς, στην πραγματικότητα εγκεφάλου και κόσμου. Οπως συμβαίνει με άλλα εργαλεία, μπορεί να μη λειτουργεί σωστά, όπως για παράδειγμα στη σχιζοφρένεια.
Ουσιαστικά τα υψηλού επιπέδου εργαλεία όπως αυτό μας επιτρέπουν να κάνουμε τα εκπληκτικά πράγματα που κάνουμε εμείς οι άνθρωποι, μεταξύ αυτών και το να σκεφτόμαστε τον εαυτό μας ως εαυτό. Ευτελιζόμαστε από αυτή την επιστημονική γνώση; Νομίζω πως όχι. Η αυτοεκτίμηση και η αυτοαξία είναι απόλυτα συμβατές με τη συνειδητοποίηση ότι ο εγκέφαλος μας κάνει αυτό που είμαστε. Οσο για την αυτοεκτίμηση, γνωρίζουμε ότι εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις επιτυχημένες κοινωνικές διαντιδράσεις: από τον σεβασμό, την αγάπη, την επίτευξη, αλλά και από την ιδιοσυγκρασία, τις ορμόνες και τη σεροτονίνη. Η ομορφιά, η πολυπλοκότητα και η εξελιγμένη μορφή της νευροβιολογικής μηχανής που με κάνει «εμένα» είναι πολύ πιο συναρπαστική και εμπνέει απείρως μεγαλύτερο δέος από τη φιλοσοφική σύλληψη της χωρίς εγκέφαλο ψυχής η οποία με κάποιον τρόπο, παρά τους νόμους της φυσικής, ασκεί την ελεύθερη βούλησή της σε ένα αιτιώδες κενό. Ο καθένας μας είναι ένα έργο τέχνης, φιλοτεχνημένο πρώτα από την εξέλιξη και ύστερα από την εμπειρία μας στον κόσμο. Με την εμπειρία και τη σκέψη η κοινωνική αντίληψη του καθενός ωριμάζει και το ίδιο συμβαίνει και στην αυτονομία. Ο Αριστοτέλης το αποκαλούσε αυτό σοφία.
«Εγκλημα και τιμωρία»
Ευθύνεται τελικά κανείς ποτέ για οτιδήποτε; Η δημόσια ζωή μας απαιτεί κάτι τέτοιο. Η ουσία του θέματος είναι η εξής: είμαστε κοινωνικά ζώα και η ικανότητά μας να ακμάσουμε εξαρτάται από τη συμπεριφορά των άλλων. Βιολογικά ρεαλιστικά μοντέλα δείχνουν πώς τα χαρακτηριστικά της συνεργασίας και της κοινωνικής τάξης μπορούν να διαδοθούν μέσα σε έναν πληθυσμό, πώς οι ηθικές αρετές μπορούν να αποτελούν όφελος, η εξαπάτηση να επιφέρει κόστος και η τιμωρία των κοινωνικά επικίνδυνων να αποτελεί αναγκαιότητα.
Από την εξελικτική οπτική γωνία η τιμωρία δικαιολογείται από την αξία που όλα τα άτομα αποδίδουν στην κοινωνική τους ζωή και τα όρια στη συμπεριφορά που απαιτούνται για να διατηρηθεί αυτή η αξία. Το ζήτημα του ικανού ελέγχου ανακύπτει όταν, δεδομένου ενός κοινωνικού κακού, πρέπει να καθορίσουμε αν η τιμωρία είναι κατάλληλη. Ενα μέρος της πολιτισμικής εξέλιξης συνίσταται στην εξεύρεση περισσότερο κατάλληλων και αποτελεσματικών τρόπων για τον περιορισμό της βίαιης ή τής με άλλους τρόπους αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Αρα ναι, πρέπει να θεωρούμε τα άτομα υπεύθυνα για τις πράξεις τους.
Η κυρία Πατρίσια Τσέρτσλαντ είναι καθηγήτρια της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο.
Το ΒΗΜΑ, 07/01/2007 , Σελ.: H04
Κωδικός άρθρου: B14958H041
"Τι εννοούμε ως πραγματικότητα;"
Μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι ο κόσμος στον οποίο ζούμε δεν είναι απλώς αποκύημα της φαντασίας μας;Τι εννοούμε ως «πραγματικότητα»; Για όσους από εμάς θεωρούν εαυτούς πραγματιστές, ρεαλιστές, υπάρχει μια λογική απάντηση: «Η πραγματικότητα αποτελείται από τα πράγματα – τραπέζια, καρέκλες, σπίτια, πλανήτες, ζώα, ανθρώπους κ.ο.κ. – τα οποία είναι φτιαγμένα από ύλη». Θα συμπεριλαμβάναμε ίσως σε αυτά και μερικές πιο αφηρημένες έννοιες όπως ο χώρος και ο χρόνος, και θα αναφερόμασταν στο σύνολο όλων αυτών των «πραγματικών» πραγμάτων με τον όρο «το Σύμπαν».
Ορισμένοι θα μπορούσαν να αντιτάξουν ωστόσο ότι αυτή δεν είναι ολόκληρη η πραγματικότητα. Το ζήτημα που τίθεται κυρίως είναι αυτό της πραγματικότητας του μυαλού μας. Δεν θα έπρεπε να συμπεριλάβουμε τις συνειδητές εμπειρίες ως κάτι πραγματικό; Ή έννοιες όπως η αλήθεια, η αρετή ή η ομορφιά;
________________________________________
Λεπτομέρεια από το έργο του Φερνάν Λεζέ Η δημιουργία του κόσμου, 1923
________________________________________
Ορισμένοι πραγματιστές μπορεί να υιοθετήσουν μια πεισματικά υλιστική άποψη και να θεωρήσουν τη νοητική ικανότητα και όλα τα χαρακτηριστικά της δευτερεύοντα σε σχέση με ό,τι είναι υλικά πραγματικό. Οι νοητικές μας καταστάσεις στο κάτω κάτω (θα μπορούσαν να πουν μερικοί) αποτελούν απλώς τα εμφανή χαρακτηριστικά της κατασκευής και της συμπεριφοράς του «υλικού» εγκεφάλου μας. Συμπεριφερόμαστε με συγκεκριμένους τρόπους επειδή ο εγκέφαλός μας ενεργεί σύμφωνα με τους φυσικούς νόμους – τους ίδιους νόμους στους οποίους υπακούουν όλα τα πράγματα που είναι φτιαγμένα από φυσική ύλη. Η συνειδητή νοητική εμπειρία επομένως δεν έχει άλλη πραγματικότητα πέρα από την πραγματικότητα της ύλης που προκαλεί την ύπαρξή της. Παρ’ ότι ακόμη δεν έχει κατανοηθεί πλήρως, είναι απλώς ένα «επιφαινόμενο» το οποίο δεν έχει καμία επιπρόσθετη επιρροή, πέραν των επιταγών των φυσικών αυτών νόμων, στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρεται ο οργανισμός μας.
Ορισμένοι φιλόσοφοι θα μπορούσαν να υιοθετήσουν εντελώς αντίθετη άποψη, υποστηρίζοντας ότι το πρωτεύον στοιχείο είναι αυτή καθαυτή η συνειδητή εμπειρία. Από αυτή την οπτική γωνία η «εξωτερική πραγματικότητα» η οποία φαίνεται να συνθέτει το περιβάλλον αυτής της εμπειρίας, πρέπει να εκληφθεί ως δευτερεύουσα κατασκευή η οποία εξάγεται από τα συνειδητά αισθητικά δεδομένα. Ορισμένοι θα μπορούσαν ακόμη και να προτάξουν την άποψη ότι η συνειδητή εμπειρία του καθενός από εμάς ξεχωριστά πρέπει να θεωρείται πρωτεύουσα και ότι οι εμπειρίες των άλλων είναι απλώς πράγματα τα οποία πρέπει να εξαχθούν τελικά από τα αισθητικά δεδομένα του καθενός μας.
Πρέπει να ομολογήσω ότι μου είναι δύσκολο να αποδεχθώ μια τέτοια εικόνα της πραγματικότητας. Αφενός είναι δύσκολο να πειστεί κανείς από μια θεωρία περί πραγματικότητας η οποία βασίζεται σε ένα τόσο ακραίο «εγωμονισμό». Επί πλέον, μου φαίνεται εξαιρετικά δύσκολο να κατανοήσω πώς η εκπληκτική ακρίβεια που παρατηρούμε στις διεργασίες του φυσικού κόσμου μπορεί να έχει τη βάση της στους στοχασμούς οποιουδήποτε ατόμου.
Ακόμη και αν δεν υιοθετήσει κανείς την ακραία «εγωμονιστική» βάση και θεωρήσει ως πρωτεύουσα πραγματικότητα το σύνολο όλων των συνειδητών εμπειριών, εξακολουθώ να έχω μεγάλες αντιρρήσεις. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι η «εξωτερική πραγματικότητα» είναι απλώς κάτι το οποίο αναδεικνύεται από ένα είδος πλειοψηφικής επικράτησης μεταξύ των ατομικών συνειδητών εμπειριών όλων μας συνολικά. Δεν μπορώ να πιστέψω ότι μια τέτοιου είδους ανάδειξη της πραγματικότητας θα είχε στο ελάχιστο τη δύναμη και την ακρίβεια που βλέπουμε έξω από εμάς να απλώνεται στο άπειρο και προς όλες τις κατευθύνσεις στον χώρο και στον χρόνο, και προς τα μέσα, σε απειροελάχιστα επίπεδα τα οποία δεν αντιλαμβανόμαστε άμεσα με τις αισθήσεις μας. Σε όλες τις περιπτώσεις απαιτούνται πολλών διαφορετικών ειδών όργανα ακριβείας για να εξερευνήσουμε το σύμπαν σε ένα τεράστιο φάσμα διαφορετικών κλιμάκων. Βεβαίως υπάρχει ένα μυστήριο γύρω από αυτή καθαυτή τη συνειδητότητα και το πώς αυτή μπορεί να προκύπτει από τους φαινομενικά απολύτως υπολογιστικούς, χωρίς συναίσθημα και εντελώς απρόσωπους νόμους της φυσικής που φαίνονται να διέπουν τη συμπεριφορά όλων των υλικών πραγμάτων. Και όμως, από τους θεμελιώδεις νόμους της φυσικής που γνωρίζουμε – και δεν τους γνωρίζουμε ακόμη όλους – ορισμένοι είναι ακριβείς σε εκπληκτικό βαθμό, ξεπερνώντας κατά πολύ την ακρίβεια των άμεσων εμπειριών των αισθήσεών μας ή των συνδυασμένων υπολογιστικών ικανοτήτων όλων των συνειδητών ατόμων στη σφαίρα της ανθρωπότητας.
Ενα παράδειγμα θεωρίας εξαιρετικού βάθους και ακρίβειας είναι η υπέροχη γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, η οποία ξεπερνά σε ακρίβεια ακόμη και την ήδη εκπληκτικά ακριβή θεωρία του Νεύτωνα για τη βαρύτητα. Στη συμπεριφορά του ηλιακού συστήματος η θεωρία του Νεύτωνα είναι ακριβής περίπου κατά ένα μέρος ανά 107. Η θεωρία του Αϊνστάιν είναι πολύ περισσότερο επιτυχής, όχι μόνο δίνοντας διορθώσεις στη θεωρία του Νεύτωνα οι οποίες ισχύουν όταν τα πεδία της βαρύτητας μεγαλώνουν, αλλά και προβλέποντας εντελώς νέα φαινόμενα όπως οι μαύρες τρύπες, οι βαρυτικοί φακοί και τα βαρυτικά κύματα. Στην άλλη πλευρά της κλίμακας των μεγεθών υπάρχει πλήθος πολύ ακριβών παρατηρήσεων οι οποίες δίνουν αναρίθμητες επιβεβαιώσεις της ακρίβειας της Θεωρίας των Κβάντων και της γενίκευσής της στη σχετικιστική κβαντική θεωρία πεδίου, που μας δίνει την κβαντική ηλεκτροδυναμική. Κάτι σημαντικό το οποίο πρέπει να τονιστεί σχετικά με αυτές τις φυσικές θεωρίες είναι ότι όχι μόνο είναι εξαιρετικά ακριβείς αλλά επίσης βασίζονται σε ιδιαίτερα εξελιγμένα μαθηματικά. Θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι ο ρόλος των μαθηματικών στη θεμελιώδη φυσική θεωρία είναι απλώς οργανωτικός, ότι οι οντότητες που αποτελούν τον κόσμο απλώς συμπεριφέρονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο και οι θεωρίες μας δεν είναι παρά προσπάθειες – μερικές φορές πολύ επιτυχημένες – να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα για τα όσα συμβαίνουν γύρω μας. Υπό ένα τέτοιο πρίσμα δεν θα πρέπει να υπάρχει συγκεκριμένη μαθηματική τάξη στον κόσμο, εμείς επιβάλλουμε, υπό μίαν έννοιαν, αυτή την τάξη περιγράφοντας με περίτεχνους μαθηματικούς τύπους όποιες πλευρές της συμπεριφοράς του κόσμου μπορούμε να κατανοήσουμε.
Κατά τη γνώμη μου και αυτή η αντίληψη δεν είναι σε θέση να εξηγήσει την εκπληκτική ακρίβεια που διαπιστώνουμε στη συμφωνία ανάμεσα στις σπουδαιότερες θεωρίες της φυσικής που έχουμε διατυπώσει και στη συμπεριφορά του υλικού Σύμπαντός μας στα πλέον θεμελιώδη επίπεδά του. Ας πάρουμε, ως ένα άλλο παράδειγμα, την πλέον οικουμενική φυσική δύναμη, τη βαρύτητα. Αυτή λειτουργεί στα πιο απομακρυσμένα σημεία του Διαστήματος, όμως ήδη από τον 17ο αιώνα ο Νεύτων είχε ανακαλύψει ότι υπέκειτο σε έναν υπέροχα απλό μαθηματικό τύπο. Ο τύπος αυτός αργότερα αποδείχθηκε ότι παραμένει ακριβής κατά δεκάδες χιλιάδες φορές περισσότερο από την ακρίβεια παρατήρησης που μπορούσε να επιτευχθεί στην εποχή του Νεύτωνα. Στον 20ό αιώνα ο Αϊνστάιν μας έδωσε τη γενική σχετικότητα, προσφέροντάς μας τη δυνατότητα να φθάσουμε σε ακόμη βαθύτερα επίπεδα. Η θεωρία αυτή απαιτούσε πολύ πιο εξελιγμένα μαθηματικά από αυτή του Νεύτωνα: ο Νεύτωνας χρειάστηκε να εισαγάγει τις διαδικασίες του λογισμού των ροών για να διατυπώσει τη Θεωρία της Βαρύτητας, ο Αϊνστάιν όμως πρόσθεσε την εξελιγμένη διαφορική γεωμετρία – και αύξησε τη συμφωνία ανάμεσα στη θεωρία και στην παρατήρηση κατά περίπου 10 εκατομμύρια φορές. Θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι, και στις δύο περιπτώσεις, η μεγάλη ακρίβεια δεν ήταν αποτέλεσμα μιας νέας θεωρίας η οποία διατυπωνόταν απλώς και μόνο για να εξηγήσει έναν τεράστιο αριθμό νέων δεδομένων. Η αυξημένη ακρίβεια διαπιστώθηκε μόνο αφότου οι θεωρίες είχαν διατυπωθεί, αποκαλύπτοντας μια εναρμόνιση ανάμεσα στη φυσική συμπεριφορά στο βαθύτερο επίπεδό της και σε έναν ωραίο, περίτεχνο μαθηματικό τύπο.
Αν, όπως υπονοείται από αυτό, τα μαθηματικά βρίσκονται πράγματι ήδη στη συμπεριφορά των φυσικών πραγμάτων και δεν τα επιβάλλουμε εμείς, τότε πρέπει να ρωτήσουμε ξανά, ποια είναι πραγματικά η υπόσταση αυτής της «πραγματικότητας» που βλέπουμε γύρω μας; Από τι τελικά αποτελείται το πραγματικό τραπέζι στο οποίο κάθομαι αυτή τη στιγμή; Είναι φτιαγμένο από ξύλο, εντάξει, αλλά από τι είναι φτιαγμένο το ξύλο; Ε, από ίνες οι οποίες κάποτε ήταν ζωντανά κύτταρα. Και αυτά; Από μόρια τα οποία αποτελούνται από μεμονωμένα άτομα. Και τα άτομα; Εχουν πυρήνες, που αποτελούνται από πρωτόνια και νετρόνια τα οποία συγκρατούνται από ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις. Γύρω από αυτούς τους πυρήνες περιφέρονται ηλεκτρόνια τα οποία συγκρατούνται από τις σημαντικά ασθενέστερες ηλεκτρομαγνητικές δυνάμεις. Πηγαίνοντας ακόμη πιο βαθιά, τα πρωτόνια και τα νετρόνια θεωρείται ότι αποτελούνται από ακόμη πιο στοιχειώδη συστατικά, τα κουάρκ, τα οποία συγκρατούνται από άλλα σωματίδια, τα λεγόμενα γκλουόνια. Τι είναι όμως ακριβώς τα ηλεκτρόνια, τα κουάρκ κ.ο.κ.; Το καλύτερο που μπορούμε να κάνουμε σε αυτό το στάδιο είναι απλώς να παραπέμψουμε στις μαθηματικές εξισώσεις τις οποίες αυτά ικανοποιούν, δηλαδή για τα ηλεκτρόνια και τα κουάρκ στην εξίσωση του Ντιράκ. Αυτό που διακρίνει ένα κουάρκ από ένα ηλεκτρόνιο είναι οι πολύ διαφορετικές μάζες τους και το γεγονός ότι τα κουάρκ συμμετέχουν σε αλληλεπιδράσεις – ιδιαίτερα στις λεγόμενες «ισχυρές» αλληλεπιδράσεις – στις οποίες τα ηλεκτρόνια δεν αντιδρούν. Τι είναι τα γκλουόνια; Σωματίδια «βαθμίδας» τα οποία διοχετεύουν την ισχυρή δύναμη – η οποία και πάλι με τη σειρά της είναι μια έννοια που μπορεί να εννοηθεί μόνο με τους μαθηματικούς όρους που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή της.
________________________________________
Φερνάν Λεζέ Η δημιουργία του κόσμου, 1923
________________________________________
Ακόμη και αν δεχθούμε ότι ένα ηλεκτρόνιο, ας πούμε, μπορεί να εννοηθεί απλώς ως οντότητα η οποία αποτελεί τη λύση μιας μαθηματικής εξίσωσης, πώς ξεχωρίζουμε αυτό το ηλεκτρόνιο από ένα άλλο ηλεκτρόνιο; Εδώ έρχεται να μας βοηθήσει μια θεμελιώδης αρχή της κβαντικής μηχανικής. Πρεσβεύει ότι όλα τα ηλεκτρόνια είναι αδιάκριτα το ένα από το άλλο, δεν μπορούμε να μιλάμε για το τάδε ή το δείνα ηλεκτρόνιο αλλά μόνο για το σύστημα το οποίο αποτελείται, για παράδειγμα, από ένα ζεύγος ηλεκτρονίων ή από μια τριάδα ή μια τετράδα κ.ο.κ. Κάτι ανάλογο ισχύει και για τα κουάρκ, τα γκλουόνια και κάθε άλλο συγκεκριμένο είδος σωματιδίου. Η κβαντική πραγματικότητα είναι παράξενη από αυτή την άποψη.
Η αλήθεια είναι ότι η κβαντική πραγματικότητα είναι παράξενη από πολλές απόψεις. Τα ατομικά κβαντικά σωματίδια μπορούν ταυτοχρόνως να βρίσκονται σε δύο διαφορετικά σημεία – ή και τρία ή και τέσσερα ή και να απλώνονται σε μια ολόκληρη περιοχή, να χορεύουν σαν ένα κύμα. Πράγματι, η «πραγματικότητα» που η κβαντική θεωρία φαίνεται να μας ζητάει να πιστέψουμε, απέχει τόσο πολύ από αυτό στο οποίο είμαστε συνηθισμένοι ώστε πολλοί κβαντικοί θεωρητικοί θα μας έλεγαν να ξεχάσουμε την ίδια την έννοια της πραγματικότητας όταν εξετάζουμε τα φαινόμενα στην κλίμακα των στοιχειωδών σωματιδίων, των ατόμων, ακόμη και των μορίων.
Αυτό φαίνεται μάλλον δύσκολο, ιδιαίτερα όταν μας λένε επίσης ότι η κβαντική συμπεριφορά διέπει όλα τα φαινόμενα και ότι ακόμη και μεγαλύτερης κλίμακας αντικείμενα, τα οποία αποτελούνται από κβαντικά συστατικά, υπόκεινται και αυτά στους ίδιους κβαντικούς κανόνες. Πού σταματάει η κβαντική μη πραγματικότητα και αναλαμβάνει τη σκυτάλη η φυσική πραγματικότητα που γνωρίζουμε; Η σημερινή κβαντική θεωρία δεν έχει ικανοποιητική απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Η δική μου άποψη σχετικά με αυτό – και υπάρχουν πολλές άλλες απόψεις – είναι ότι η σημερινή κβαντική θεωρία δεν είναι ακριβώς σωστή και ότι καθώς τα αντικείμενα που εξετάζουμε γίνονται μεγαλύτερα οι αρχές της γενικής σχετικότητας του Αϊνστάιν αρχίζουν να συγκρούονται με αυτές της κβαντικής μηχανικής, και τότε αρχίζει να αναδεικνύεται μια πραγματικότητα η οποία πλησιάζει περισσότερο στις δικές μας εμπειρίες. Πρέπει ωστόσο να προειδοποιήσουμε τον αναγνώστη: η κβαντική μηχανική όπως είναι διατυπωμένη σήμερα δεν έχει καμία αποδεκτή απόδειξη παρατήρησης εναντίον της και όλες οι προτεινόμενες τροποποιήσεις παραμένουν στο στάδιο της εικασίας. Επί πλέον, ακόμη και η γενική σχετικότητα, προϋποθέτοντας την ιδέα ενός καμπύλου χωροχρόνου, αποκλίνει και αυτή από την έννοια της πραγματικότητας στην οποία έχουμε συνηθίσει.
Οταν κοιτάζουμε το Σύμπαν στο επίπεδο των κβάντα ή στις τεράστιες διαστάσεις στις οποίες γίνονται ορατές οι επιδράσεις της γενικής σχετικότητας, τότε η πραγματικότητα του κοινού νου, των καρεκλών, των τραπεζιών και των άλλων υλικών πραγμάτων φαίνεται να εξαφανίζεται, να αντικαθίσταται από μια βαθύτερη πραγματικότητα η οποία κατοικεί στον κόσμο των μαθηματικών. Τα μαθηματικά μοντέλα μας για τη φυσική πραγματικότητα απέχουν πολύ από το να είναι πλήρη, μας προσφέρουν όμως τύπους οι οποίοι απεικονίζουν την πραγματικότητα με μεγάλη ακρίβεια – μια ακρίβεια η οποία ξεπερνά κατά πολύ την ακρίβεια οποιασδήποτε περιγραφής που δεν υπόκειται στα μαθηματικά. Φαίνεται ότι υπάρχει κάθε λόγος να πιστέψουμε ότι αυτές οι ήδη αξιοθαύμαστες απεικονίσεις θα βελτιωθούν και ότι ακόμη πιο κομψά και δεξιοτεχνικά μαθηματικά σχήματα θα βρεθούν για να αντικατοπτρίσουν την πραγματικότητα με ακόμη μεγαλύτερη ακρίβεια. Θα μπορούσαν οι μαθηματικές οντότητες να κατοικούν σε έναν δικό τους κόσμο, τον αφηρημένο πλατωνικό κόσμο των μαθηματικών τύπων; Αυτή είναι μια ιδέα η οποία δεν ξενίζει πολλούς μαθηματικούς. Σε αυτή την απεικόνιση οι αλήθειες που οι μαθηματικοί αναζητούν βρίσκονται ήδη «εκεί» και η μαθηματική έρευνα μπορεί να συγκριθεί με την αρχαιολογία: έργο του μαθηματικού είναι να αναζητήσει αυτές τις αλήθειες εν είδει μάλλον ανακάλυψης και όχι επινόησης. Για έναν πλατωνικό μαθηματικό δεν είναι τόσο παράλογο να αναζητεί την τελική εστία της φυσικής πραγματικότητας μέσα στον κόσμο του Πλάτωνα. Αυτό δεν είναι αποδεκτό από όλους.
Δεν κατανοούμε δεόντως γιατί η φυσική συμπεριφορά αντικατοπτρίζεται με τόση ακρίβεια στον πλατωνικό κόσμο ούτε πώς η συνειδητή νοητική ικανότητα φαίνεται να αναδύεται όταν φυσικά υλικά, όπως αυτά που υπάρχουν σε έναν υγιή ανθρώπινο εγκέφαλο που βρίσκεται σε εγρήγορση, οργανώνονται με τον κατάλληλο τρόπο. Ούτε επίσης κατανοούμε πραγματικά πώς αυτή η συνειδητότητα, όταν κατευθύνεται προς την κατανόηση των μαθηματικών προβλημάτων, είναι ικανή να μαντεύει τη μαθηματική αλήθεια. Τι μας λέει αυτό για τη φύση της φυσικής πραγματικότητας; Μας λέει ότι δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε σωστά το ζήτημα αυτής της πραγματικότητας αν δεν κατανοήσουμε τη σύνδεσή του με τις άλλες δύο πραγματικότητες, τη συνειδητή νοητική ικανότητα και τον υπέροχο κόσμο των μαθηματικών.
Ο φαύλος κύκλος της αναζήτησης
Πολλοί φιλόσοφοι, μεταξύ άλλων, θα υποστήριζαν ότι τα μαθηματικά αποτελούνται απλώς από εξιδανικευμένες νοητικές έννοιες και αν θεωρηθεί ότι ο κόσμος των μαθηματικών αναδύεται τελικά από το μυαλό μας, τότε φθάνουμε σε έναν φαύλο κύκλο: το μυαλό μας αναδύεται από τον – φυσικό – εγκέφαλό μας και οι απολύτως ακριβείς φυσικοί νόμοι που διέπουν αυτή τη λειτουργία θεμελιώνονται στα μαθηματικά που απαιτεί ο εγκέφαλός μας για την ύπαρξή του. Η δική μου θέση είναι ότι πρέπει να αποφύγουμε αυτό το άμεσο παράδοξο παραχωρώντας στον πλατωνικό μαθηματικό κόσμο τη δική του, εκτός χρόνου και τόπου, ύπαρξη, αλλά επιτρέποντάς του παράλληλα να μας είναι προσιτός μέσω της νοητικής δραστηριότητας. Η άποψή μου αναγνωρίζει τρία διαφορετικά είδη πραγματικότητας: τη φυσική, τη νοητική και την πλατωνική-μαθηματική, με μια (ως τώρα) βαθιά μυστηριώδη σχέση ανάμεσα στις τρεις.
Ο κ. Ρότζερ Πένροουζ είναι καθηγητής Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του «The Road to Reality: Α complete guide to the laws of the universe» (Ο δρόμος προς την πραγματικότητα: Ενας πλήρης οδηγός για τους νόμους του Σύμπαντος).
Το ΒΗΜΑ, 07/01/2007 , Σελ.: H02
Κωδικός άρθρου: B14958H021
ID: 282864
Παιδιά «ΑΙΧΜΑΛΩΤΑ» του καθρέφτη
Είναι κατά κανόνα υπάκουα, επιμελή, νομοταγή… Παιδιά-πρότυπα. Δεν επαναστατούν, νομίζουν ότι θέτουν εαυτόν στην υπηρεσία του ιερού καθήκοντος να τελειοποιήσουν την εικόνα τους. Αυτή την εικόνα που λανσάρεται ως τέλεια στις πασαρέλες… Και φθάνουν στο σημείο να χάνουν τον εαυτό τους – καμιά φορά κυριολεκτικάΙσως οι περισσότεροι από εμάς να έχουμε συνδέσει την νευρική ανορεξία με τα μοντέλα-κρεμάστρες-ακτινογραφίες που βλέπουμε στις πασαρέλες. ‘Η ακόμη να θεωρούμε ότι τα λιπόσαρκα μοντέλα, λειτουργώντας ως πρότυπα ομορφιάς, ωθούν τις κοπέλες σε εξουθενωτικές δίαιτες που βάζουν τη ζωή τους σε κίνδυνο. Θα ήταν όμως υπεραπλουστευμένες γενικεύσεις να θεωρήσουμε ότι η νευρική ανορεξία «προτιμά» τα μοντέλα ή πως μόνο τα μοντέλα ευθύνονται για την έξαρσή της. Στην πραγματικότητα το πρόβλημα είναι πιο περίπλοκο: η νόσος χτυπά την έφηβη της διπλανής πόρτας (ενίοτε και της δικής μας πόρτας!) και τα χαμόγελα των μοντέλων στις ιλουστρασιόν σελίδες των περιοδικών δεν είναι ικανή και αναγκαία συνθήκη για την εμφάνιση της νόσου. Τι κάνει λοιπόν ένα κατά τα άλλα υγιές παιδί να παύει να τρώει σε τέτοιο βαθμό ώστε να απειλείται η ζωή του;
Παραπλανητική η «ανορεξία»
Για τα «πώς» και τα «γιατί» αυτής της σύγχρονης μάστιγας μίλησε στο «Βήμα» η παιδοψυχίατρος κυρία Μαρία Μπελιβανάκη επιμελήτρια Β’ του ΕΣΥ στην Πανεπιστημιακή Παιδοψυχιατρική Κλινική του Νοσοκομείου Παίδων «Αγία Σοφία». «Σαφώς η αιτία άρνησης της τροφής δεν είναι η ανορεξία» τονίζει η κυρία Μπελιβανάκη και εξηγεί: «Η ονομασία της νόσου είναι παραπλανητική, ή τουλάχιστον δεν περιγράφει αυτό που συμβαίνει στα παιδιά στα πρώτα στάδιά της. Τα παιδιά πεινάνε και μάλιστα πολύ! Δεν αρνούνται το φαγητό επειδή δεν έχουν όρεξη, το αρνούνται επειδή θέλουν να χάσουν βάρος. Ελέγχουν λοιπόν πλήρως την τροφή που προσλαμβάνουν και συχνά καταφεύγουν σε δραστικότερα μέτρα, όπως η έντονη άσκηση και η λήψη καθαρκτικών, προκειμένου να επισπεύσουν την απώλεια βάρους. Φυσικά, σε προχωρημένο στάδιο παύει πια να υπάρχει και η όρεξη καθώς η ασιτία έχει επηρεάσει τα αντίστοιχα κέντρα του εγκεφάλου και όχι μόνο».
Τι είναι λοιπόν η νευρική ανορεξία και γιατί τα παιδιά ξαφνικά αποφασίζουν πως είναι ώρα να χάσουν πολύ βάρος; «Πρόκειται για διαταραχή της διατροφής, η οποία είναι έκφανση της πολύ κακής εικόνας που έχουν τα παιδιά για τον εαυτό τους και η οποία ενέχει πολλές συνιστώσες. Το ανορεξικό παιδί αρνείται να παραδεχθεί την πραγματικότητα, η οποία διογκώνεται σε τεράστιες διαστάσεις. Μερικά παραπάνω γραμμάρια βάρους ισοδυναμούν με παραμόρφωση. Ας μην ξεχνούμε ότι και η σωματική ανάπτυξή τους είναι μια πραγματικότητα η οποία μπορεί να αποτελέσει παράγοντα στρες και έτσι επιχειρούν να την ελέγξουν και ει δυνατόν να τη σταματήσουν διακόπτοντας το φαγητό. Επίσης, η ασιτία στην οποία υποβάλλονται τα ανορεξικά παιδιά αποτελεί έμμεσο τρόπο να κάνουν κακό στον εαυτό τους. Αρκετά από τα ανορεξικά παιδιά έχουν έντονες τάσεις θανάτου» σημειώνει η κυρία Μπελιβανάκη.
Ως προς την επίδραση των εικόνων που βομβαρδίζουν τα παιδιά μέσα από την τηλεόραση και τα περιοδικά, η ελληνίδα ψυχίατρος είναι κατηγορηματική: «Δεν αρκεί η απλή μίμηση για να οδηγηθεί ένα παιδί στη νευρική ανορεξία. Πρέπει να υπάρχει το κατάλληλο έδαφος στον ψυχισμό των παιδιών για να μπορέσουν οι εικόνες των πολύ λεπτών γυναικών-προτύπων να δράσουν καταλυτικά στην εμφάνιση της νόσου».
Εσωτερική τρικυμία
Ποιος είναι λοιπόν ο πρόσφορος ψυχισμός για την εμφάνιση της νευρικής ανορεξίας; Ποιο είναι το προφίλ ενός παιδιού σε κίνδυνο; Μπορούν οι γονείς και οι δάσκαλοι να διαγνώσουν πρώιμα σημάδια; Μπορεί να προληφθεί το επικείμενο κακό; «Δυστυχώς, ένα από τα χαρακτηριστικά της νευρικής ανορεξίας είναι ότι εμφανίζεται σε παιδιά που δεν προκαλούν προβλήματα στους γονείς τους. Πρόκειται για απολύτως προσαρμοσμένα παιδιά, υπάκουα, επιμελή, χωρίς επαναστατικές τάσεις. Μπορεί να είναι λίγο εσωστρεφή και να μην έχουν πολλές παρέες, αλλά για κάποιους γονείς αυτό δεν είναι ανησυχητικό φαινόμενο. Παρά την επιφανειακή ηρεμία, όμως, τα ανορεξικά παιδιά βιώνουν μια εσωτερική τρικυμία την οποία εξωτερικεύουν, κάνοντας κακό στον εαυτό τους και πληγώνοντας ταυτοχρόνως τους οικείους τους» εξηγεί η κυρία Μπελιβανάκη και προσθέτει: «Εμείς στη μονάδα νοσηλείας αρχίζουμε να ελπίζουμε ότι η αγωγή είναι αποτελεσματική όταν πετύχουμε να εξωθήσουμε το παιδί σε μια έκρηξη θυμού, όταν το κάνουμε να εξωτερικεύσει τον συσσωρευμένο θυμό που κρύβει βαθιά μέσα του».
Το κύριο πρόσωπο προς το οποίο στρέφεται ο θυμός είναι συνήθως η μητέρα για την οποία συνυπάρχουν στο παιδί αισθήματα αγάπης, εξάρτησης, και έντονου ανταγωνισμού. Προκειμένου να αντιληφθεί κανείς πόσο κακό μπορεί να κάνει αυτός ο συσσωρευμένος θυμός, αρκεί να υπογραμμίσουμε πως κάποια από τα παιδιά που εισάγονται για νοσηλεία έχουν ήδη χάσει τόσο βάρος ώστε μαζί του έχουν απολέσει και τη διάθεσή τους για ζωή. Και δεν είναι μόνο η ψυχολογική υγεία που διαταράσσεται: η ασιτία επιδρά σε όλα τα συστήματα, το ενδοκρινικό, το γαστρεντερικό, το αναπνευστικό, το καρδιαγγειακό, το σκελετικό. Οσο για τη συχνότητα των περιπτώσεων που οδηγούνται σε αυτό το σημείο, σας διαβεβαιούμε πως δεν πρόκειται για εξαιρέσεις! Βλέπετε, ένα άλλο «χαρακτηριστικό» της νευρικής ανορεξίας είναι η άρνηση των γονέων να δεχθούν ότι το παιδί τους βιώνει ένα σοβαρό πρόβλημα καθώς κάτι τέτοιο τους εξαναγκάζει να έρθουν αντιμέτωποι με τη δική τους πιθανή αποτυχία ως γονέων. Αν στα παραπάνω προστεθεί και η άρνηση των εφήβων κυρίως ασθενών να συνεργαστούν και να οδηγηθούν στον γιατρό, η κατάσταση της υγείας των παιδιών που εισάγονται για νοσηλεία είναι ιδιαίτερα κλονισμένη.
Πρώτα το σώμα…
Το πρώτο πράγμα που γίνεται στη μονάδα νοσηλείας είναι να θεραπευτεί το σώμα των παιδιών και αυτό δεν είναι τυχαίο: «Αφενός πρέπει τα παιδιά να βγουν από τον θανάσιμο κίνδυνο τον οποίο διατρέχουν και αφετέρου πολλές από τις ψυχικές διαταραχές, π.χ. κατάθλιψη ή τάσεις αυτοκτονίας, που εμφανίζουν οφείλονται στην ασιτία. Ετσι, το πρώτο μέλημά μας είναι η αποκατάσταση της οργανικής σταθερότητας των παιδιών ενώ παράλληλα ασχολούμαστε με τον ψυχισμό τους» αναφέρει η κυρία Μπελιβανάκη.
Η αγωγή στην οποία υποβάλλονται τα παιδιά δεν είναι κατά βάση φαρμακευτική. Ομάδα ειδικών παιδοψυχιάτρων και παιδοψυχολόγων αναπτύσσει σχέση εμπιστοσύνης και ουσιαστικής επικοινωνίας με τα παιδιά, καθοδηγώντας τα να βρουν την έξοδο από τον λαβύρινθο στον οποίον έχουν εγκλωβιστεί. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ταυτόχρονη αγωγή για την οικογένεια (από άλλους ειδικούς, καθώς το παιδί πρέπει να γνωρίζει ότι η δική του σχέση με τον γιατρό δεν θα έχει παρεμβολές από το περιβάλλον του) βοηθά στην ταχύτερη βελτίωση της υγείας του παιδιού. Αν οι αριθμοί έχουν κάποια αξία, αρκεί να αναφέρουμε ότι υπήρξαν παιδιά που στη διάρκεια της πεντάμηνης θεραπείας τους ψήλωσαν πάνω από 10 πόντους! Με άλλα λόγια, αν και η θεραπεία είναι μακροχρόνια και πολλές φορές παρατηρούνται υποτροπές, το μήνυμα είναι αισιόδοξο: το παραμύθι της φανταστικής Αννας της εισαγωγής μας αλλά και κάθε αληθινής καθημερινής Αννας μπορεί να έχει αίσιο τέλος.
Το γράμμα της Μαριλένας
________________________________________
Και τρία μπιζέλια να φας, μπορεί να νιώσεις τύψεις. Λες και η αυτοκαταστροφή είναι σκοπός ιερός…
________________________________________
Φαγητό. Τι άραγε να σημαίνει; Και τι σχέση έχουμε εμείς με αυτό; Πώς το αντιμετωπίζουμε και πώς το χρησιμοποιούμε; Μεγάλη απορία που μόνο η καρδιά και το στομάχι μπορούν να λύσουν.
Εμένα προσωπικά το όνομά μου είναι Μαριλένα και θέλω να σας πω να μην κάνετε δίαιτα, όπως εγώ που έφτασα 30 κιλά. Δηλαδή, ζυγιζόμουν και ήμουν 42 κιλά και έλεγα τότε «θα είμαι καλά στα 38» και μετά στα 36, στα 32 και… ούτω καθ’ εξής.
– Συμφωνώ απόλυτα μαζί σου!
– Μα ποιος είσαι εσύ;
– Το καλό σου και υπερβολικά ταλαιπωρημένο στομαχάκι. Θυμάσαι που…
– Ασ’ το! Μην το πεις. Θυμάμαι τι έπαθες. Σιγά σιγά έφτασα να τρέφομαι μία φορά την ημέρα κι όλο και πιο λίγο.
Παλιά όλο μου έλεγαν «έχεις παχύνει και σταμάτα να τρως γλυκά». Και όλο πιο πολύ πληγωνόμουν και ύστερα άρχισα να πληγώνω εμένα. Μέσα και έξω. Πάλι καλά. Και για να είμαι ειλικρινής εμένα με πρόλαβαν. Αλλες μια ντομάτα τρώνε και αν..!
– Ασε που είχες γίνει… φάντασμα!
– Ποιος είσαι πάλι εσύ;
– Ο κρυστάλλινος καθρέφτης σου. Που με ρωτούσες, όπως η μητριά της Χιονάτης, «είμαι η ομορφότερη;» και εγώ απαντούσα «όχι». Αλλά δεν εννοούσα «χάσε κιλά» αλλά «πάρε».
– Αχ, ναι… θυμάμαι. Μου πέταγε ο θώρακας. Και οι ώμοι μου. Και κάτι πόδια σαν κλαράκια. Με το που έτρωγα (με το ζόρι) και ένιωθα τύψεις, ερχόμουν μετά και κοιταζόμουν σε εσένα μπας και είχα παχύνει… Ακου τώρα. Στο μεταξύ μου είχαν πεταχτεί τα μάτια κι όποιος με έβλεπε στον δρόμο γυρνούσε από την άλλη μήπως τον ρωτήσω πόσα κιλά είναι.
– Είχε πιαστεί η μέση μου.
– Ποιος είσαι πάλι εσύ;
– Το κρεβάτι σου. Που επειδή δεν είχες ενέργεια ξάπλωνες όλη μέρα πάνω μου.
– Ναι. Και αυτό το θυμάμαι. Σερνόμουν από τηλεόραση σε τηλεόραση. Και από καλοριφέρ σε καλοριφέρ γιατί κρύωνα πολύ. Τα ενδιαφέροντά μου μού είχαν πει αντίο.
– Μας είχες παραμελήσει… αρκετά.
– Α… θα τρελαθώ. Εσύ ποιος είσαι;
– Η γιαγιά σου που χθες με υποδέχθηκες τόσο γλυκά που ήρθα σπίτι. Καιρό είχα να νιώσω τόση χαρά!
– Ναι, γιαγιούλα μου. Το μόνο που με ένοιαζε ήταν οι θερμίδες… Σε αγαπώ πολύ. Αυτό να το θυμάσαι.
Οποιες λοιπόν έχετε τέτοια συμπτώματα… κατευθείαν στη μαμά. Πιστέψτε με, είναι η μόνη που μπορεί να βοηθήσει…
Μαριλένα
Στ´ τάξη, Αρσάκειο Ψυχικού
Μιλούν οι αριθμοί
* Από το 1986 ως το 2004 στην Πανεπιστημιακή Παιδοψυχιατρική Κλινική του Νοσοκομείου Παίδων «Αγία Σοφία» νοσηλεύτηκαν περίπου 50 παιδιά με νευρική ανορεξία.
* Η κλινική δεν μπορεί να νοσηλεύσει πάνω από 10 παιδιά με νευρική ανορεξία και η λίστα αναμονής είναι τεράστια. Υπολογίζεται ότι η νόσος αφορά το 10% ως 15% των παιδιών, εφηβικής και προεφηβικής ηλικίας που νοσηλεύονται στην κλινική.
* Ο ελάχιστος χρόνος νοσηλείας είναι τρεις μήνες, κατά μέσο όρο όμως τα παιδιά νοσηλεύονται για πέντε μήνες.
* Το 86% των παιδιών που έχει νοσηλευθεί ήταν κορίτσια.
* Κανένα από τα παιδιά που έχουν νοσηλευθεί δεν έχει πεθάνει. (Ναι! Πρόκειται για νόσο που σκοτώνει.)
Μητρικές συμβουλές
________________________________________
Το πρότυπο των ανορεξικών μοντέλων σίγουρα δεν αρκεί για την εκδήλωση της ασθένειας. Είναι όμως μια καλή αφορμή…
________________________________________
Να πώς συμπυκνώνεται η εμπειρία της ανώνυμης μητέρας που ζει τον γολγοθά της νευρικής ανορεξίας και ποιες είναι οι συμβουλές της σε γονείς, δασκάλους και σε όλους εμάς.
* Τίποτε δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον ποιοτικό χρόνο με το παιδί μας και την ουσιαστική επικοινωνία μαζί του. Η αγάπη μας για αυτό δεν αρκεί να εκφράζεται με την αγορά ενός ωραίου παιχνιδιού, αλλά με την αγκαλιά, το φιλί, το χάδι, την κουβέντα. Το ακριβό ιδιωτικό σχολείο, το πιάνο, οι ξένες γλώσσες και τα σπορ, όλες οι ασχολίες του που πρέπει να πληρωθούν δεν μπορούν να αποτελέσουν δικαιολογίες που μας κρατούν μακριά από το παιδί μας. Κανένα παιχνίδι, κανένα σχολείο, κανένα ρούχο δεν αρκούν για να υποκαταστήσουν το βασικό αγαθό της προσωπικής επικοινωνίας του παιδιού με τη μητέρα του. Οι γονείς θα πρέπει να έχουμε τα μάτια και τα αφτιά μας ανοιχτά για να αντιληφθούμε τα πρώτα σημάδια της καταιγίδας που έρχεται.
* Την πρώτη εβδομάδα μετά τις σχολικές διακοπές των Χριστουγέννων, όταν το παιδί επέστρεψε στο σχολείο, άρχισε πάλι να ελέγχει το φαγητό της έπειτα από μια περίοδο θεαματικής ανάκαμψης. Μιλήσαμε πολύ. Μου αποκάλυψε ότι όλες οι συμμαθήτριές της συμφωνούσαν ότι η Βικτόρια Μπέκαμ ήταν το πρότυπό τους. (Μπορεί να είναι λίγο αδύνατη, αλλά είναι τόσο συμπαθής!) Οι δάσκαλοι μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά στο να αλλάξουν αυτά τα πρότυπα.
* Η αντίδραση του παιδιού όταν πληροφορήθηκε ότι θα δει κάποιον ειδικό ήταν σπαρακτική. Τις δύο πρώτες φορές σύρθηκε στην κυριολεξία στο γραφείο του ψυχιάτρου. Από την τρίτη φορά και μετά, περίμενε με ανυπομονησία το ραντεβού του. Αν ως κοινωνία ήμαστε πιο ανοιχτοί στην ψυχική νόσο, όποια και αν είναι αυτή, ίσως τα πράγματα να ήταν ευκολότερα.
Το ΒΗΜΑ, 21/01/2007 , Σελ.: H02
Κωδικός άρθρου: B14970H021
ID: 283153
Κραυγές μέσα από τα σωθικά της κλειστοφοβικής πόλης
Σ. Β. ΣΚΟΠΕΛΙΤΗΣ
Δεν μπορώ να τους βλέπω κάθε μέρα να ζητιανεύουν δυο δεκάρες και σε έξι μήνες να φέρουν το προσωπείο ενός φρικτού θανάτου.Δεν μπορώ να τους βλέπω ξυλιασμένους στις εισόδους των πολυκατοικιών μέσα στους εμετούς τους και στα κάτουρά τους κρατώντας ένα μπουκάλι νερό και μια ματωμένη σύριγγα.
Δεν μπορώ να τους βλέπω να τσακώνονται, φίλοι ή ζευγάρια, για το ποιος θα πάρει πρώτα τη δόση του μέσα σε μια αδυσώπητη βία.
Δεν θέλω να ξέρω πια πως οι νέοι καταφεύγουν στην πορνεία τσακισμένοι για να βγάλουν τη δόση τους.
Ξέρω πως ρημάζονται οικογένειες, κοινωνικά και οικονομικά, για να μπορέσουν να καλύψουν τη δόση του παιδιού τους.
Δεν μπορώ να αισθάνομαι φόβο στις υποβαθμισμένες περιοχές της άθλιας πόλης το βράδυ που με ακολουθούν οι σκιές τους και εναγωνίως επιταχύνω τον δρασκελισμό μου να βγω σε φωτισμένο δρόμο.
Δεν μπορώ να διαβάζω πως έκλεψαν τις οικονομίες μιας ή ενός συνταξιούχου ή το χαρτζιλίκι ενός κοριτσιού ή ενός νέου, καθώς αμέριμνα πήγαιναν σχολείο.
Η πόλη μου ποτέ άλλοτε δεν ήταν ζωσμένη από φόβο, απειλή, τιμωρία, αδιαφορία και μίσος.
Οι ιθύνοντες χριστιανοί της ευνομούμενης Πολιτείας μας γιατί μένουν απαθείς και απελπιστικά υποκριτές κλείνοντας τα αυτιά τους στις κραυγές αυτών των νέων, που είναι κραυγές μέσα από τα σωθικά της κλειστοφοβικής μας πόλης;
Μιλώ για τους τοξικομανείς που μέχρι τώρα δεν τους θεωρούμε ασθενείς και δεν τους χορηγούμε το φάρμακό τους, όπως κάνουμε με τους άλλους ασθενείς, που τους θεωρούμε απόβλητά μας και τους τσουβαλιάζουμε και τους ρίχνουμε στον καιάδα, που τους αφήνουμε απροστάτευτους στους εγκληματίες εμπόρους ναρκωτικών και ελεύθερους να εγκληματούν για τη δόση τους, που τους φυλακίζουμε και τους κρεμάμε ανάποδα, μέχρι να αποτοξινωθούν.
Γιατί δεν υιοθετούμε το ολλανδικό μοντέλο; Ποιους φοβόμαστε;
Η καθαρή κόκα είναι το κύριο ναρκωτικό των πλουσίων, αλλά εκεί ο νόμος δεν φτάνει, και της μεσαίας τάξης η νοθευμένη κόκα και το χασίσι. Όσο κατεβαίνουμε και φτάνουμε στη Β’ εκλογική Περιφέρεια Αθηνών, εκεί γίνεται ο χαμός. Κοκτέιλ με χάπια και αλκοόλ, νοθευμένη ηρωίνη, κόκα με γύψο, έκσταση και κρακ.
Στη Β’ Περιφέρεια Αθηνών η φτώχεια συναντιέται με το έγκλημα και το ναρκωτικό και την πορνεία. Η αδυσώπητη περιφρόνηση για τον άνθρωπο.
Η καταστολή δεν πετυχαίνει το παραμικρό, αντίθετα φανερώνει μια πολιτική εξουσία υποκριτικά χριστιανική, φοβισμένη και ανήμπορη.
Θέλω να πω, πως τα ναρκωτικά είναι θέμα κοινωνικό και πολιτικό, αλλά από τη στιγμή που δεν μπορούμε να προστατεύσουμε τα δάση, πώς θα καταφέρουμε να προστατεύσουμε τους ανήμπορους;
Ο νοών νοείτω.
Ποτέ άλλοτε τόση μοναξιά
Σ. Β. ΣΚΟΠΕΛΙΤΗΣΠοτέ άλλοτε η φύση του αττικού τοπίου δεν έχει νιώσει τόση περιφρόνηση και μοναξιά όσο στην εποχή μας από τη βαρβαρότητα και την αναισθησία που επιδεικνύουμε. Δεν μπορούμε να μιλάμε πια για αττικό τοπίο, αλλά για έργα. Τα τοπία έγιναν έργα, τα δάση έγιναν επαύλεις με κολυμβητικές δεξαμενές (διάβαζε πισίνες), οι κήποι κρεματόρια ζώων, τα άλση (διάβαζε πάρκα) χώροι συνάντησης τοξικομανών και εμπόρων ναρκωτικών, οι μικρές πλατείες χώροι στάθμευσης τροχοφόρων, οι μεγάλες πλατείες χώροι γραφείων επιχειρήσεων και εμπορίου. Έργα, έργα, έργα ατέλειωτα αφανίζουν ό,τι όμορφο και ικανό να αναπτύξει την ευαισθησία μας. Όπου και να κοιτάξουμε, πουθενά δεν ηρεμεί το βλέμμα μας, συνεχώς το αποστρέφουμε γιατί είναι τόση η ασχήμια, τόση η αρρώστια της φυλής, γι’ αυτό υπάρχει και το φαινόμενο της «υστερικής φυγής» στα νησιά και στα πέρα τοπία, για να ηρεμήσουμε τάχα αφήνοντας τις βρωμιές μας και την πλαστικούρα του πολιτισμού και τα σκουπίδια της ψυχής μας που μαζέψαμε στην άναρχη και αβίωτη πόλη.
Κανένας σύλλογος, κανένα συνδικάτο, καμιά ομοσπονδία, κανένα επιμελητήριο, κανένας πνευματικός πολίτης από τους τόσους που καμώνονται τους πνευματικούς, δεν διαμαρτύρεται.
Παρακολουθούμε όλοι μας, καθηγητές, γιατροί, συγγραφείς, ποιητές, ζωγράφοι, αρχιτέκτονες, τα εγκλήματα που γίνονται στην τηλεόραση ή στις εφημερίδες και κουνάμε το κεφάλι μας κάνοντας τσι, τσι, τσι.
Εμείς οι Νεοέλληνες έχουμε ταλέντο να καταστρέφουμε χρησιμοποιώντας τη λέξη «αξιοποίηση», έτσι αξιοποιήσαμε το αρχιτεκτόνημα του Ζενέτου, το Φιξ που κολοβώθηκε από έναν μουσικό και από έναν αρχιτέκτονα.
Αν από το όποιο ειδικό μας βάρος (διάβαζε ταλέντο από το τάλαντο) απουσιάζουν ηθικές ή πνευματικές αξίες, σίγουρα μέσα στον χρόνο θα πάει στράφι, θα ξοδευτεί στην προσπάθειά μας να κατακτήσουμε την τεχνική του.
Ταλέντο και σκέτη τεχνική δεν σημαίνει τίποτα.
Άνθρωπος δίχως ηθική δεν είναι άτομο. * Δεν ενεργούμε πια με φρόνηση, με καλοσύνη, αλλά με εγωισμό και περιφρόνηση.
Δεν νιώθουμε και δεν κατανοούμε πια τη λιτότητα και τις αξίες της φύσης.
Έχουμε γεμίσει από ανθρώπους και αδειάσαμε από άτομα.
Συνεχώς εφευρίσκουμε πράγματα που με την επαύριον τα πετάμε δίχως να αναλογιζόμαστε πόσο χρήμα – χρόνο σπαταλήσαμε. Τσαλαβουτάμε μηχανιστικά και άσκεφτα σαν τις κότες εδώ και εκεί.
Σπατάλη, σπατάλη, σπατάλη. Είναι σίγουρο, η τεχνολογία δεν μας προστατεύει όπως άλλοτε μας προστάτευε η φύση, αντίθετα, καταστρατηγεί τα λίγα όρια που απέμειναν.
Ας αποδεχτούμε την ήττα μας.
Αυτό τουλάχιστον θα σημάνει αυτοσυνειδησία.
Δρόμοι
ΡΟΥΣΣΟΣ ΒΡΑΝΑΣ : Ο Φθόνος
Στα επτά…… θανάσιμα αμαρτήματα περιλαμβάνεται και αυτός. Μας συνοδεύει στον ύπνο και στον ξύπνιο μας και είναι παλιός όσο και ο κόσμος. Ο φθόνος. Αν δεν υπήρχε ο φθόνος του Διαβόλου, δεν θα υπήρχε ο θάνατος. Δεν είναι λίγα τα θύματά του. Εξαιτίας του, ο Κάιν έκανε τον πρώτο φόνο. Εξαιτίας του, οι Εβραίοι παρέδωσαν τον Χριστό στον Πιλάτο. Φθόνος θα πει να νιώθεις στενοχώρια ή δυστυχία μπροστά στην υπεροχή ή την ευτυχία του άλλου. Ο φθόνος έχει σχέση με τη διαβολή (Διά-βολος) και την πλεονεξία. Οι πατέρες της Εκκλησίας τον έβαζαν πρώτο ανάμεσα στα επτά θανάσιμα αμαρτήματα.
Ο φθόνος…
… ξεκινάει πρώτα από τα μάτια: βλέπεις κάτι με κακό μάτι – το «μάτι» που με το δίκιο της ξορκίζει η λαϊκή σοφία (ξέρει καλά τι κακό μπορεί να κάνει). Από όλα τα αμαρτήματα είναι το μοναδικό που φέρνει μονάχα δυστυχία και πόνο: στο καλό των άλλων, ο φθονερός βλέπει κακό για τον εαυτό του. Ο Αριστοτέλης παρατηρεί πως ο φθόνος έχει σχέση με πρόσωπα κοντινά. Γιατί μονάχα η σύγκριση μπορεί να σε κάνει να φθονήσεις κάποιον. Δεν μπορείς να φθονήσεις έναν που δεν ξέρεις. Ο φθόνος έχει σχέση και με τον θαυμασμό: για να φθονήσεις την υπεροχή του άλλου, πρέπει πρώτα να την αναγνωρίσεις. Στον Μάρκο Μπελπολίτι διαβάζουμε πως ο Μέγας Γρηγόριος ήταν εκείνος που έβαλε τον φθόνο πρώτο στον κατάλογο των παθών, όταν παρατήρησε πως αυτό το αρρωστημένο συναίσθημα απειλούσε ακόμη και την κοινότητα των μοναχών.
Πολλούς αιώνες…
… αργότερα, το 1905, ήρθε ο Φρόυντ και μίλησε για τον «φθόνο του πέους» που δεν έχουν τα κοριτσάκια. Τι γίνεται όμως με τον φθόνο που νιώθουν εκείνοι που έχουν; Τους τρώει άραγε η αγωνία μήπως ο άλλος «το έχει πιο μεγάλο»; Κατόπιν ήρθε η Μέλανι Κλάιν και συνέδεσε τον φθόνο με τον θάνατο. Ο φθόνος είναι μια εσωτερική δύναμη καταστρεπτική, από την οποία δεν υπάρχει σωτηρία. Ο φθονερός τίποτα δεν μπορεί να αγαπήσει – και φυσικά ούτε τον ίδιο του τον εαυτό. Αν αφαιρέσεις λοιπόν τον έρωτα, μένει ο θάνατος.
«Αυτό…
… το κάστρο που έκτισε για να ‘χει η Φύση, Απέναντι στο μίασμα και στο χέρι του πολέμου, Αυτή η ευτυχισμένη φύτρα ανθρώπων, αυτός ο κόσμος ο μικρός, Αυτό το πολύτιμο πετράδι στην ασημένια θάλασσα, Που όμοια με τοίχο το φυλάει ή με τάφρο γύρω από ένα σπίτι, Απέναντι στον φθόνο χωρών λιγότερο ευτυχισμένων». (Σαίξπηρ, «Ριχάρδος Β΄»). Ευφρανθείτε, λοιπόν, σαν ένα τέτοιο απόρθητο κάστρο που πάνω του σπάει και μαλακώνει ακόμη και το πιο άγριο κύμα, θωπεύστε με όλες τις χαρές σας την ψυχή σας και αφήστε στους άλλους τον φθόνο, αυτό το έλκος της ψυχής (Σωκράτης), να κατατρώγει τη δική τους.
Τα πάθη και τα όρια του εκσυγχρονισμού -ΕΦΗ ΓΑΖΗ
Οι «παραδοσιακές» κοινωνίες έχουν σε πολλά αλλάξει και οι θεωρούμενες ως νεωτερικές παρουσιάζουν στροφή σε παραδοσιακότητες ξεχασμένες μέχρι πρότινος. Το ζητούμενο σήμερα είναι με ποιες ιδέες και αξίες θα θελήσουν οι άνθρωποι να διαχειρισθούν τον καινούργιο κόσμοΟ καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Μιστριώτης ήταν πολύ ανήσυχος γύρω στα 1890. Δεν χωρούσε αμφιβολία, η πατρίς ετίθετο εν κινδύνω. Παράξενες ιδέες είχαν φωλιάσει στο μυαλό των ανθρώπων και απειλούσαν το έθνος, τη θρησκεία, τη γλώσσα. «Ο φοβερότατος των εχθρών της παρούσης εποχής του ημετέρου έθνους είναι ο υλισμός» σημείωνε προβληματισμένος. «Κάτι πρέπει να γίνει προκειμένου να σταματήσει αυτός ο κατήφορος» ψιθύρισε στον συνάδελφό του Γεώργιο Χατζιδάκι. Το 1901 με πρωτοβουλία του τελευταίου καθώς και άλλων καθηγητών του Πανεπιστημίου και κληρικών συγκροτήθηκε η «Εταιρεία υπέρ της των Πατρίων Αμύνης» για να σώσει τη θρησκεία και τη γλώσσα από τους επικίνδυνους πειραματισμούς πολιτικών και διανοουμένων που είχαν γίνει κοινωνοί των θεωριών της Δύσης. «… Πρέπει κατά του μολύσματος των κοσμοπολιτικών ιδεών… να κηρυχθή πόλεμος εκμηδενίσεως, και να περιλουστούν με καίουσαν άσφαλτον τα μικρόβια του αντιπατριωτισμού…» επεσήμαινε θορυβημένο το όργανο της Εταιρείας. Και όταν η Αναθεωρητική Βουλή του 1911 καταγίνονταν με την επεξεργασία του νέου Συντάγματος ο Μιστριώτης αποφάσισε να δράσει. Συγκρότησε την «Εταιρεία περί Εννόμου Αμύνης της Εθνικής Γλώσσης» και μαζί με μητροπολίτες, πολιτευτές και γυμνασιάρχες άρχισε να οργανώνει συλλαλητήρια. Υπό το βάρος των αντιδράσεων, η Βουλή καθιέρωσε την καθαρεύουσα ως επίσημη γλώσσα του κράτους αναστέλλοντας τις διαδικασίες εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων για περισσότερο από 60 χρόνια και εδραιώνοντας δύο στρατόπεδα που με τις ποικίλες πολιτικές και ιδεολογικές συνδηλώσεις τους έμελλε να διχάσουν την ελληνική κοινωνία επί μακρόν.
Οι αναλογίες των εννοιών
Τον καιρό εκείνο οι άνεμοι του εκσυγχρονισμού φυσούσαν στη χώρα. Οι «εκσυγχρονιστικές ιδεολογίες» όμως υποκίνησαν την ενστικτώδη αντίδραση και τον φόβο κοινωνικών ομάδων και στρωμάτων που είτε έχαναν παραδοσιακούς θυλάκους εξουσίας στους οποίους είχαν πρόσβαση είτε έβλεπαν τη θέση τους να μεταβάλλεται και βίωναν τις αλλαγές ως απειλές. Περισσότερο από τα πρόσωπα, τα συλλαλητήρια και τις φωνές, ήταν αφενός οι ίδιες οι ενδοαστικές συγκρούσεις και αφετέρου οι βιωμένες πλευρές της λαϊκής κοινωνικότητας και θρησκευτικότητας που συγκρότησαν ένα κοινό μέτωπο προβάλλοντας την «επινοημένη παράδοση» μιας εθνικής ταυτότητας απειλούμενης από Ευρωπαίους, ξένους, δυτικοσπουδαγμένους πολιτικούς και διανοουμένους, μη ορθοδόξους, άθεους.
Εναν αιώνα αργότερα μια νέα συζήτηση περί εθνικής ταυτότητας ανακινείται στο πλαίσιο των αντιπαραθέσεων για τις νέες αστυνομικές ταυτότητες, για τους μετανάστες-μαθητές που δικαιούνται ή δεν δικαιούνται να κρατούν την ελληνική σημαία, για τη δυναμική και τις συνέπειες της «ευρωπαϊκής ενοποίησης». Οι αναλογίες των εννοιών, των όρων και των επιχειρημάτων στις δύο συζητήσεις είναι εντυπωσιακές και επαναφέρουν στο προσκήνιο την προβληματική περί εκσυγχρονισμού. Ο ένας πόλος της αντιπαράθεσης συμμερίζεται και αναδιατυπώνει τις αγωνίες του Μιστριώτη και των συν αυτώ για την απώλεια της ιδιοσυστασίας του Ελληνισμού μπροστά στην κυριαρχία της «Δύσης» που από καταβολής κόσμου (ή έστω από καταβολής του σχίσματος των Εκκλησιών) επέβαλλε τους όρους της μέσα στον διεθνή συσχετισμό δυνάμεων. Για τον άλλο πόλο, οι εκσυγχρονιστικές ιδέες σκοντάφτουν για μία ακόμη φορά, έναν αιώνα μετά, στις αδράνειες της ελληνικής κοινωνίας και στις αντιδράσεις επίσημων και ανεπίσημων φορέων-εκφραστών παραδοσιακού λόγου και αντιλήψεων. Ο εκσυγχρονισμός απειλείται ξανά από τα καταλοιπικά στοιχεία της παραδοσιακής κοινωνίας. Είναι όμως η σημερινή μια «παραδοσιακή κοινωνία» ή έστω μια κοινωνία που οργανώνεται γύρω από καταλοιπικά στοιχεία; Στον εκσυγχρονιστικό λόγο υιοθετούνται συχνά σχήματα που αντλούν από το θεωρητικό οπλοστάσιο της δεκαετίας του 1970: κέντρο και περιφέρεια, παράδοση και νεωτερικότητα, η δυναμική των αλλαγών και οι αδράνειες του παραδοσιακού τρόπου κοινωνικής συγκρότησης. Δύο κρίσιμα στοιχεία όμως παραβλέπονται στην οργάνωση αυτής της προβληματικής:
«Αντιδραστικός μοντερνισμός»
Α. Δεν αποδίδεται η αναγκαία σημασία στην πολυμορφία των όρων «νεωτερικότητα» και «εκσυγχρονισμός» ακόμη και για κοινωνίες της Δύσης που επιμελώς τους ενσωμάτωσαν στον αυτοαναφορικό λόγο τους. Η συγκρότηση ιδεολογικών και πολιτισμικών μορφωμάτων στο πλαίσιο της συνάντησης του δυτικού με τον εξωδυτικό κόσμο ήδη από τον 18ο αιώνα παρουσιάζει μια εξαιρετική ποικιλία και ένα ευρύ πλαίσιο νοηματοδοτήσεων του «εκσυγχρονισμού». Επιπλέον στον ίδιο τον δυτικό κόσμο, τον κόσμο της νεωτερικότητας όπως αυτοπροβλήθηκε επί μακρόν, δεν υπάρχει νεωτερικότητα γενικώς ¬ εκτός ίσως από το επίπεδο της ρητορικής και του κανονιστικού λόγου. Η συζήτηση για τον «ιδιότυπο δρόμο» της Γερμανίας ήδη από τον 19ο αιώνα δεν αποκαλύπτει μόνο τις ρωγμές μιας αναγωγιστικής πρόσληψης του τι εστί παράδοση και εκσυγχρονισμός. Αναδεικνύει ότι μπορεί κάλλιστα να συγκροτηθεί ένας «αντιδραστικός μοντερνισμός» που προβάλλει ως απολύτως νόμιμη μια διαδικασία οικονομικοτεχνολογικού εκσυγχρονισμού με στρατηγικές και πολιτικές που πόρρω απέχουν από τις αρχές της φιλελεύθερης, δημοκρατικής πολιτείας. Αυτός ο αντιδραστικός μοντερνισμός που συγκροτήθηκε στην ίδια την καρδιά της Δύσης δεν νομιμοποίησε μόνο τις επιταγές του γερμανικού κράτους στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Αποτέλεσε μέσα από πολύπλοκες διαδικασίες «εννοιολογικής μετάφρασης» το πλαίσιο αναφοράς για τις αγωνίες του Μιστριώτη και πολλών άλλων στην Ελλάδα των αρχών του 20ού αιώνα και ανασημασιοδοτείται με θεαματικούς τρόπους σήμερα από τους θιασώτες του δόγματος «Ελλάς – Ευρώπη – Ορθοδοξία». Επομένως το μείζον ζήτημα εδώ δεν έγκειται στη σύγκρουση παραδοσιακών και εκσυγχρονιστικών ιδεολογιών όσο στις υβριδικές, ιδιοτυπικές μορφές ορισμένων εκσυγχρονιστικών λόγων.
Νέοι ρόλοι
Β. Αν οι ιδιοτυπίες του εκσυγχρονισμού παρουσιάζουν ενδιαφέρον στις αναλύσεις για τον 19ο και τον 20ό αιώνα, οι νέες διαστάσεις του ζητήματος είναι μείζονος σημασίας για τον 21ο αιώνα. Διαδικασίες εκσυγχρονισμού βίωσαν οι περισσότερες κοινωνίες στη διάρκεια των δύο προηγούμενων αιώνων με τους όρους και τα όρια που το ζήτημα τέθηκε τότε. Οι συνθήκες όμως μέσα στις οποίες συγκροτούνται σήμερα νέα ιδεολογικά μορφώματα στον δυτικό κόσμο και έξω απ’ αυτόν (όσο έχει νόημα μια τέτοια διάκριση πια) παρουσιάζουν μια κοινότητα στοιχείων που δεν ανακλά αποκλειστικά λόγο και αντίλογο περί εκσυγχρονισμού αλλά πολύ περισσότερο αναζήτηση νέας πολιτικής επιχειρηματολογίας και νέων ταυτοτήτων, συχνά διά της νοσταλγικής επιστροφής στον χαμένο παράδεισο μιας παλαιάς συλλογικότητας. Οι παγκοσμιοποιούμενες οικονομίες, οι συνεχείς μετακινήσεις και ανασημασιοδοτήσεις πολιτισμικού και συμβολικού κεφαλαίου, οι μεταναστεύσεις και η ανάδειξη πολυεθνοτικών μητροπόλεων θέτουν νέα ζητήματα συλλογικού αυτοπροσδιορισμού αλλά και πολιτικού λόγου. Στην Αθήνα, στο Λονδίνο, στη Νέα Υόρκη, στο Βερολίνο, στη Μελβούρνη άνθρωποι, ομάδες, νέες συλλογικότητες αναζητούν τόσο πολιτισμικό στίγμα όσο και πολιτικούς ρόλους. Αυτές οι συναντήσεις και συνυπάρξεις δεν είναι εύκολες για όλους αλλά καθιστούν αναπόφευκτες τις ωσμώσεις. Συχνά η εύκολη απάντηση σε συλλογικές αγωνίες και φόβους έρχεται από έναν νέο λόγο περί αρραγών παραδόσεων και καθαρών εθνικών κοινοτήτων. Σε αυτό το σχήμα, το ερώτημα «με ποιους τρόπους θέλουμε να εκσυγχρονισθούμε;» που τίθεται στην Ελλάδα και αλλού είναι το παλιό μπουκάλι. Το καινούργιο κρασί όμως είναι ιδέες που έχουν τις ρίζες τους σε παλαιές συζητήσεις αλλά προσπαθούν, συνειδητά ή ασυνείδητα, να απαντήσουν σε καινούργια προβλήματα. Επομένως το ζήτημα δεν είναι αποκλειστικά ο εκσυγχρονισμός ή ο χαρακτήρας των «παραδοσιακών» κοινωνιών. Αφενός οι «παραδοσιακές» κοινωνίες έτσι κι αλλιώς έχουν σε πολλά αλλάξει και «εκσυγχρονισθεί» με τον έναν ή τον άλλο τρόπο και αφετέρου οι θεωρούμενες «εκσυγχρονισμένες» παρουσιάζουν πλέον στροφή σε παραδοσιακότητες (θρησκευτικές, εθνοτικές, πολιτικές) ξεχασμένες μέχρι πρότινος. Το ερώτημα που τίθεται καθημερινά έχει να κάνει με το τι θα είναι αυτός ο καινούργιος κόσμος και με ποιες ιδέες και αξίες θα θελήσουν οι άνθρωποι να τον διαχειρισθούν. *
* Η κυρία Εφη Γαζή διδάσκει Νεότερη Ιστορία στο Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑ
Το αβέβαιο-βέβαιο μέλλον
Σ. Β. ΣΚΟΠΕΛΙΤΗΣ
Εύχομαι, κάποια στιγμή η ανθρωπότητα να χαράξει τον δρόμο της
ουσιαστικής ελπίδας και έναν κόσμο ειρηνικό και παθιασμένο για πολιτισμό
και ηθική.Ελπίδα και πολιτισμό με αρχή τον άνθρωπο, δίχως όρους και κούφιες έννοιες.
Να χαραχτεί ο δρόμος που θα τον διαβαίνει ο καθείς.
Να γινόταν να σταματούσε η ανθρωπότητα, έτσι στα ξαφνικά, να τρέχει για την κατάκτηση του μέλλοντος, καθώς όσο τρέχει να κατακτήσει το μέλλον, στην πραγματικότητα το μακραίνει.
Η τρεχάλα όλων μας το απομακρύνει και στο τέλος το χάνουμε από τα μάτια μας και τότε ανακαλύπτουμε πως βιώσαμε ένα κενό, πως βιώσαμε έναν παρόντα χρόνο απόγυμνο από παρελθόν.
Ας αφουγκραστούμε τι ψιθυρίζει από μόνο του το παρελθόν.
Ας σταματήσουμε να τρέχουμε πίσω από τις σκιές του μέλλοντος και ας το ακούσουμε, με όσες ψυχικές δυνάμεις μάς απέμειναν, καθώς ποιος μπορεί να μας πει για ποιο μέλλον τρέχουμε, ποιο μέλλον αναζητούμε.
Ας μπορούσαμε να κάναμε το αντίστροφο άλμα και να βρισκόμασταν μπροστά στις ανοιχτές πύλες του παρελθόντος και όχι πίσω από την ογκώδη και σκοτεινή ράχη του μέλλοντος.
Ποια κατάκτηση και ποιο κατακτημένο;
Μας χρειάζεται μια δεύτερη Αναγέννηση, άλλης μορφής Αναγέννηση ¬ όπου η επιστήμη και η τεχνολογία θα νοιάζονταν για την ουσία του ανθρώπου και το οργανωμένο κράτος να ήλεγχε την άναρχη οικονομία, όχι με νόμους, αλλά εν ονόματι του ήθους και του στοχασμού, πέρα από ιδεολογίες και πολιτικές και σκοπιμότητες κομμάτων.
Κοιτώ τη ράχη μου να ξεμακραίνει μέσα στον ορίζοντα του πανικόβλητου, νευρωτικού ανθρώπου.
Πλησιάζω τη ράχη μου και λέω στον εαυτό μου να σταματήσει να τρέχει, καθώς το νόημα βρίσκεται στις αξίες εκείνων που, σε κάποια στιγμή στη ζωής τους, σταμάτησαν και ταίριαξαν, όσο μπορούσαν, τις αξίες του παρελθόντος με την εντιμότητα και την ταπεινότητα της καρδιάς τους.
ΥΓ.: Τελικά, θα φτιάχνουμε παρτέρια και θα φυτεύουμε δενδρύλλια και παράλληλα θα καίμε απαλλοτριώνοντας τα δάση.
Θα επεκταθεί η πόλη και θα στρωθεί με τσιμέντο και κλιματιστικά το αττικό τοπίο, το οξυγόνο δεν να φτάνει στα πνευμόνια μας.
Κλέβουν τους μοναδικούς μας κήπους, τα δάση, τις πηγές μας, τα ρέματα.
Οι ρημαγμένοι όλα τα ρημάζουν.
Όσοι σέβονται το παρελθόν και δεν είναι οι αμνοί, που έχουν καρδιά ακόμα, αυτοί πρώτα θα πάνε του χαμού, καθώς, ως φαίνεται, δεν έχουν τη δύναμη να αντιμετωπίσουν την αμετροέπεια, την ύβρι και την παγερή αδιαφορία πολιτικών και εγκληματιών κατοίκων.
Η φτώχεια στον καιρό της αφθονίας
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΟΥΚΑΛΑΣΤα μέτρα για τις ευπαθείς οικονομικά ομάδες του πληθυσμού που ανακοινώθηκαν την περασμένη Πέμπτη φέρνουν και πάλι στο προσκήνιο το ζήτημα της φτώχειας και πώς αυτή ορίζεται σήμερα. Βέβαια οι αριθμοί υπήρχαν πάντα ¬ αμείλικτοι ¬ να μας θυμίζουν ότι η φτώχεια, παρά την ευημερία, είναι εδώ: 300.000 ελληνικές οικογένειες που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, εκατοντάδες χιλιάδες άνεργοι οι οποίοι προσπαθούν να ξεφύγουν από τον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι αριθμοί όμως δεν τα λένε όλα και κυρίως δεν μας εξηγούν γιατί, όταν ο πλανήτης μας παράγει περισσότερο πλούτο από ποτέ, παράγει συγχρόνως και τόση εξαθλίωση• και γιατί οι κοινωνίες μας εκτρέφουν αθλιότητα, πολύ μεγαλύτερη και πιο ανυπόφορη από αυτήν που απλώς οι αριθμοί τεκμηριώνουν. Στα ερωτήματα αυτά επιχειρεί απαντήσεις το σημερινό αφιέρωμα.
Σύμφωνα με τη διατύπωση του αμερικανού ανθρωπολόγου Μάρσαλ Σάλινς, η μόνη μέχρι τώρα κοινωνία της αφθονίας, η μόνη δηλαδή ανθρώπινη κοινωνία που δεν γνώριζε τη φτώχεια, ήταν η νεολιθική. Δεν πρόκειται για απλό παραδοξολόγημα. Αν ορίσουμε τη φτώχεια ως μια κατάσταση όπου υπάρχουν μεγάλες παρεκκλίσεις ανάμεσα στις ανάγκες των ατόμων και στη δυνατότητά τους να τις ικανοποιούν, τότε είναι προφανές ότι οι κοινωνίες οι οποίες παράγουν μεν από κοινού λίγο αλλά αυτό που παράγουν τους φθάνει, δεν μπορεί να χαρακτηρισθούν φτωχές. Οι πρωτόγονοι που κυνηγούν μόνον τόσα θηράματα και μαζεύουν μόνον τόσους άγριους καρπούς όσο τους χρειάζεται για να χορτάσουν δεν είναι φτωχοί. Και γι’ αυτό ακριβώς αφού ασχοληθούν ελάχιστες ώρες για να εξασφαλίσουν τον επιούσιο, αφού δηλαδή τελειώσουν τη σύντομη αναγκαία «εργασία» τους, περνούν τον υπόλοιπο «ελεύθερο χρόνο» τους κατά το δοκούν. Ικανοποιώντας λοιπόν όλες τους τις ανάγκες ζουν ως «πλούσιοι».
Η φτώχεια είναι συνεπώς ιστορική κατηγορία. Η στέρηση, η επιβίωση κάτω από το ελάχιστο συντήρησης και η αθλιότητα είναι φαινόμενα και ερωτήματα που δεν είναι δυνατόν να τεθούν έξω από τις κοινωνίες που τα εκτρέφουν. Κάθε κοινωνία δημιουργεί τις δικές της ανάγκες, παράγει τα δικά της στερητικά σύνδρομα και ορίζει τα δικά της ηθικά και κοινωνικά κριτήρια γύρω από τα επιτρεπτά όρια της στέρησης. Και είναι σαφές ότι τα όρια αυτά καθορίζονται ανάμεσα στα άλλα από την έκταση της κοινωνικής και οικονομικής ανισότητας αλλά και για τις κυρίαρχες παραστάσεις, για τα αίτια και τους μηχανισμούς που παράγουν, αναπαράγουν, διαιωνίζουν και επιτρέπουν την ανισότητα αυτή.
* Ανάπτυξη και εξαθλίωση
Ετσι, οι δικές μας ανεπτυγμένες κοινωνίες εμφανίζουν στο σημείο αυτό μια σειρά από γνωρίσματα που τις διαφοροποιούν από όλες τις προηγούμενες. Από τη μια μεριά η ισονομία και η ισοπολιτεία συνεπάγονται την άμεση συγκρισιμότητα όλων των ανθρώπων μεταξύ τους. Ολοι είναι ίσοι ενώπιον του νόμου αλλά και ενώπιον της φαντασιακής συγκρότησης των βιοτικών τους προοπτικών. Οι ελεύθεροι άνθρωποι έχουν ταυτόσημο δικαίωμα να διεκδικούν και να αποκτούν ίσοις όροις πρόσβαση σε όλες τις κοινωνικές αξίες. Και αντιμετωπίζουν ο ένας τον άλλον με βάση τα ίδια αφετηριακά κριτήρια.
Από την άλλη μεριά είναι γεγονός ότι οι αξιωματικά πλέον δημοκρατικές κοινωνίες μας γίνονται ολοένα πιο πλούσιες, παράγουν ολοένα και περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες όλων των ειδών και απελευθερώνουν μέσω της πάγκοινης θέασης του πλούτου τα εξ ορισμού πλέον ακαθήλωτα φαντασιακά των ατόμων. Οι ανάγκες και οι στερήσεις είναι πολύ πιο ανυπόφορες όταν δεν είναι γενικές. Οσο πιο άνισες, πιο διαστρωματωμένες και πιο πολωμένες είναι οι κοινωνίες τόσο και διευρύνεται το εύρος των αναγκών που ο κάθε άνθρωπος δικαιούται να απαιτεί να ικανοποιήσει. Μέσα στον περιρρέοντα πλούτο λοιπόν η φτώχεια αναδεικνύεται στο ύψιστο κοινωνικό και ηθικό σκάνδαλο, στην πιο άμεση έκφραση των δυσαρμονιών και αθλιοτήτων της κοινωνίας μας. Πριν καν να μιλήσει κανείς για «κοινωνική δικαιοσύνη» και «κοινωνική επιείκεια» η πραγματικότητα και το θέαμα μιας αυξανόμενης φτώχειας η οποία γειτνιάζει με μιαν επίσης αυξανόμενη αφθονία είναι λοιπόν από κάθε άποψη αποκρουστικό και απαράδεκτο.
Ετσι δεν είναι τυχαίο ότι για πρώτη φορά οι κοινωνίες υποχρεώνονται να ορίσουν και να μετρήσουν τη φτώχεια. Ως «επιτρεπτά όρια της φτώχειας» (δίχως βέβαια να προσδιορίζεται το ηθικό ή λογικό κριτήριο του επιτρεπτού) ορίζονται τα ατομικά εισοδήματα που βρίσκονται κάτω από το ήμισυ του μέσου κατά κεφαλήν εισοδήματος μιας χώρας. Ακόμα λοιπόν και αν το ηθικό και ποιοτικό αυτό σκάνδαλο ορίζεται ποσοτικά, είναι γεγονός ότι ακόμα και έτσι το ζήτημα της φτώχειας μπαίνει στο επίκεντρο της δημοσιότητας. Κανείς πια δεν δικαιούται να μη βλέπει και να μη γνωρίζει. Οι κοινωνίες μας εκτρέφουν αθλιότητα, πολύ μεγαλύτερη και πιο ανυπόφορη από αυτήν που απλώς τεκμηριώνουν οι αριθμοί. Κάτι πρέπει να γίνει.
* Το χρέος του πλούτου
Πέρα λοιπόν από το ζήτημα της εκμετάλλευσης και του κοινωνικού αποκλεισμού, ανεξάρτητα από το ζήτημα της ολοένα και πιο άδικης κατανομής του πλούτου και άσχετα από το ζήτημα του αναλφαβητισμού και της ανεργίας, η απόλυτη στέρηση, η φτώχεια και η αθλιότητα είναι προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπισθούν αμέσως. Η κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα, η καθολική εκπαίδευση ακόμα και η πλήρης απασχόληση είναι ζητήματα που αναφέρονται στη θεμελιακή δομή της κοινωνίας. Και με αυτήν την έννοια εντάσσονται στο πλαίσιο ενός πολιτικού και οικονομικού προγραμματισμού, ο οποίος πάντα ιεραρχεί και διαπραγματεύεται. Η αθλιότητα όμως δεν μπορεί να περιμένει. Οι σημερινοί φτωχοί δεν είναι απλώς στερημένοι. Βρίσκονται αποκλεισμένοι από τον κόσμο που τους περιβάλλει, αιχμάλωτοι ενός αξεπέραστου περιθωρίου, ακυρωμένοι ως προς τις θεμελιώδεις λειτουργίες τους ως ελεύθερων ανθρώπων. Η επιβίωση και ενίσχυσή τους δεν είναι λοιπόν καν αντικείμενο μιας «κοινωνικής πολιτικής», η οποία όλο και πιο πολύ εμφανίζεται υποχρεωμένη να συνυπολογίζει μια σειρά από συγκρουόμενες παραμέτρους και αντιτιθέμενα συμφέροντα. Η προστασία των φτωχών από την απόλυτη εξαθλίωση βρίσκεται πριν από την ιεράρχηση των συλλογικών αναγκών, πριν από την κοινωνική ευαισθησία και πριν από τις οποιεσδήποτε άλλες επιλογές. Ασχέτως λοιπόν από το ερώτημα για τα αίτια της φτώχειας, ανεξάρτητα από το κατά πόσον το φαινόμενο αυτό είναι δυνατόν να εξαλειφθεί στο πλαίσιο των καπιταλιστικών κοινωνιών και πέρα από τα μέτρα που είναι δυνατόν να ληφθούν έτσι ώστε να μειωθεί ο αριθμός των εξαθλιωμένων, η συνύπαρξη του τερατώδους πλούτου με την απόλυτη και αυξανόμενη αθλιότητα είναι απολύτως απαράδεκτη. Καμία μελλοντική προσδοκία δεν δικαιώνει την ανοχή ενός φρικαλέου παρόντος. Οσες κοινωνίες είναι έστω και στοιχειωδώς ανεπτυγμένες δεν είναι δυνατόν να ανέχονται την εξαθλίωση των κοινωνιών. Πριν καν να περιφρονήσει ή να φοβηθεί τη φτώχεια, ο πλούτος οφείλει να την ντρέπεται. Και να δρα αναλόγως.
Ο κ. Κωνσταντίνος Τσουκαλάς είναι καθηγητής της Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το ΒΗΜΑ, 08/04/2001 , Σελ.: B57
"Πώς μετριέται η εξαθλίωση"
* Στη Μεγάλη Βρετανία το 19% του πληθυσμού ζει με εισόδημα κάτω της γραμμής φτώχειας, στη Γαλλία το 14%, στην Πορτογαλία το 17% και στην Ελλάδα επίσης το 17%Θ. Π. ΛΙΑΝΟΣ
Ο Αρίστιππος ο Κυρηναίος (περίπου 430-350 π.Χ.) κάποτε παρήγγειλε να αγοραστεί μια πέρδικα αντί 50 δραχμών. Κάποιος προφανώς φτωχός τον κατηγόρησε γι’ αυτό και ο Αρίστιππος τον ρώτησε: «Εσύ δεν θα την αγόραζες για έναν οβολό;». Εκείνος είπε ναι και ο Αρίστιππος του είπε: «Τόσο αξίζουν για μένα οι 50 δραχμές». Αν λάβουμε υπόψη ότι ο οβολός ήταν σε αξία ίσος προς το ένα έκτο της αττικής δραχμής, το περιστατικό αυτό, ανεξαρτήτως των προθέσεων του Αριστίππου, δραματοποιεί τη διαφορά πλούτου όπως εκφράζεται στις καταναλωτικές δαπάνες. Ο σχετικά πλούσιος Αρίστιππος είναι πρόθυμος να πληρώσει τριακόσιες φορές περισσότερα χρήματα για την απόκτηση ενός αγαθού απ’ ό,τι κάποιος σχετικά φτωχός.
Η φτώχεια ως αυτοτελές αντικείμενο ανάλυσης και κοινωνικής πολιτικής είναι σχετικά πρόσφατο. Εμφανίστηκε στην ημερήσια διάταξη των πολιτικών κομμάτων και στις δημόσιες συζητήσεις μετά τη δημοσίευση, το 1963, του βιβλίου του σοσιαλιστή Μάικλ Χάρινγκτον «Η άλλη Αμερική» με υπότιτλο «Φτώχεια στις Ηνωμένες Πολιτείες». Σε προηγούμενες εποχές το ενδιαφέρον στρεφόταν κυρίως προς το γενικότερο ζήτημα της διανομής του εισοδήματος, τμήμα της οποίας αντιστοιχεί στις ομάδες πολιτών που ζουν μέσα στη φτώχεια. Στις μέρες μας το ενδιαφέρον και οι συζητήσεις για τη φτώχεια ταυτίζονται με αυτό που κάπως αόριστα και χαλαρά ονομάζεται «κοινωνία των δύο τρίτων», δηλαδή την προσπάθεια αποφυγής της δημιουργίας μιας κοινωνίας στην οποία τα δύο τρίτα του πληθυσμού μπορούν να ακολουθήσουν τους ρυθμούς της σύγχρονης οικονομίας και να προοδεύσουν οικονομικά και κοινωνικά, ενώ το ένα τρίτο αδυνατεί και μένει πίσω καταδικασμένο από τους οικονομικούς μηχανισμούς σε φτώχεια και αποκλεισμό.
* Η διανομή του εισοδήματος
Ο ορισμός και η μέτρηση της φτώχειας δεν είναι εύκολη υπόθεση. Το επίπεδο φτώχειας μπορεί να ορισθεί ως απόλυτο μέγεθος και ως σχετικό. Αν θέλουμε να μετρήσουμε τη φτώχεια ως απόλυτο μέγεθος, μπορούμε να πούμε ότι φτωχός είναι όποιος έχει, π.χ., μηνιαίο εισόδημα κάτω των 200.000 δραχμών. Με αυτόν τον τρόπο σύρουμε τη γραμμή της φτώχειας στο εισόδημα των 200.000 δραχμών. Οσοι είναι κάτω από αυτή τη γραμμή χαρακτηρίζονται φτωχοί. Το ερώτημα βέβαια είναι τα κριτήρια επιλογής του ποσού. Ενα κριτήριο μπορεί να είναι το ποσό που απαιτείται για την αγορά των απαραίτητων μέσων συντήρησης, δηλαδή τροφής, ένδυσης, κατοικίας, ψυχαγωγίας κτλ., όπως αυτά προσδιορίζονται από φυσικούς, ιστορικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Ενα άλλο κριτήριο μπορεί να είναι το εισόδημα μιας χρονικής περιόδου που χρησιμεύει ως βάση σύγκρισης.
Αν θέλουμε να μετρήσουμε τη φτώχεια ως σχετικό μέγεθος, τότε πρέπει να λάβουμε υπόψη ολόκληρη τη διανομή του εισοδήματος. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να εξετάσουμε το ύψος των εισοδημάτων όλων των ατόμων και να βρούμε εκείνη τη σχέση εισοδήματος που κατά την κρίση μας αντιστοιχεί στο επίπεδο φτώχειας. Το εισόδημα που συνήθως θεωρείται επίπεδο φτώχειας είναι εκείνο που είναι ίσο με το ήμισυ του μέσου όρου όλων των εισοδημάτων. Αν, π.χ., το μέσο μηνιαίο εισόδημα στην Ελλάδα είναι 350.000 δραχμές, όποιος έχει λιγότερο από το μισό, δηλαδή κάτω των 175.000 δραχμών, θεωρείται φτωχός. Ο ορισμός αυτός είναι φυσικά αυθαίρετος, αλλά είναι σαφής ως προς την έκταση της φτώχειας. Θα μπορούσε κανείς να σύρει τη γραμμή της φτώχειας όχι στο ήμισυ του μέσου όρου αλλά στο ένα τρίτο ή στα δύο τρίτα. Εκείνο που έχει σημασία είναι ο ορισμός να μην αλλάζει από χρόνο σε χρόνο, διότι τότε δεν μπορούν να γίνουν διαχρονικές συγκρίσεις της έκτασης της φτώχειας.
* Η κατανόηση των μηχανισμών
Θεωρητικά είναι δυνατόν να φανταστούμε οικονομίες με τέτοια διανομή εισοδήματος στις οποίες να μην υπάρχει φτώχεια. Στην πραγματικότητα όμως φτώχεια με την απόλυτη και με τη σχετική έννοια του όρου υπάρχει σε όλες τις χώρες του κόσμου. Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι εφόσον τα εισοδήματα διαφέρουν θα υπάρχουν κατ’ ανάγκη ορισμένοι σχετικά φτωχοί (σε σχέση δηλαδή με αυτούς που έχουν υψηλά εισοδήματα). Το εκπληκτικό όμως είναι ότι υπάρχουν μεγάλες ομάδες που ζουν κάτω από το όριο αξιοπρεπούς διαβίωσης ακόμη και στις πιο πλούσιες χώρες. Είναι γνωστό ότι στις ΗΠΑ υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες άστεγοι που ζουν κάτω από πολύ άσχημες συνθήκες. Στη Μεγάλη Βρετανία το 19% του πληθυσμού ζει με εισόδημα κάτω της γραμμής φτώχειας, στη Γαλλία το 14%, στην Πορτογαλία το 17% και στην Ελλάδα επίσης το 17%.
Ανέφερα πιο πάνω ότι ο ορισμός και η μέτρηση της φτώχειας είναι δύσκολα ζητήματα. Ακόμη δυσκολότερο είναι η κατανόηση των μηχανισμών που δημιουργούν τη φτώχεια και ακόμη πιο δύσκολη η άσκηση πολιτικής, και όχι μόνο οικονομικής, για τη μείωση και την εξαφάνισή της, αν κάτι τέτοιο είναι εφικτό.
Ο κ. Θεόδωρος Π. Λιανός είναι καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Το ΒΗΜΑ, 08/04/2001
Γαρεφαλάκη Έφη
Εκπαιδευτικός Φιλόλογος
Master στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση
Φιλολογικά μαθήματα (Ηράκλειο - Γάζι - Αμμουδάρα)
Τηλ. +30 694.956.3452
Εκπαιδευτικός Φιλόλογος
Master στη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση
Φιλολογικά μαθήματα (Ηράκλειο - Γάζι - Αμμουδάρα)
Τηλ. +30 694.956.3452
